Në Tiranën e viteve tridhjetë, që kishte nja tridhjetë mijë banorë, kur shkonin e nuk shkonin nja katër karroca dhe ndonjë veturë në sheshin e bashkisë, kur dilnin vetëm dy gazeta të përditshme dhe një revistë në javë, kishte një librari, i zoti i së cilës ishte Mid’hat Frashëri, alias, Lumo Skëndo, bir i Abdylit dhe nip i Samiut dhe i Naimit. Kur mendoj se sot, në Tiranën me gjysmë milion e ca banorë, të mijërave veturave, që paradojnë në karuselin e sheshit “Skënderbej”, ku botohen me dhjetëra gazeta e revista në ditë, madje edhe pornoje, dhe se nuk ka një librari si ajo e Lumo Skëndos më shumë se gjysmë shekulli më parë, më hipën një valë hidhërimi që s’di si ta përcaktoj.
Ishte një librari e bukur, së cilës s’i ka mbetur as gjurma më e vogël; jo vetëm e asaj të parës të viteve ’33, por as asaj që ishte në Rrugën Mbretnore, pranë Bela Venecias, që më vonë u quajt Rruga e Barrikadave dhe që sot dhe asaj i ka humbur vula. Sipas traditës së vendit tonë, çdo gjë e bukur prishet dhe vendin e saj e zë e shëmtuara.
Që disa vjet më parë kisha dëgjuar emrin e Lumo Skëndos, emrin e librit “Hi dhe shpuzë”, që kishte botuar në fillimin e shekullit tonë, pastaj edhe nga babai im, që e kishte mik dhe që ishte pajtuar në revistën “Dituria” që botonte në Tiranë në vitet tridhjetë. Nuk e kisha parë kurrë në kafenetë Bela Venecia dhe Kursal të kryeqytetit, siç shihja qeveritarët dhe intelektualët e asaj kohe.
Lumo Skëndon mund ta gjeje vetëm në librarinë “Lumo Skëndo”. Iu luta babait të më shpinte një ditë tek ai. Më shpuri. E gjetëm ulur përpara një tryeze të gjatë katërkëndëshe. Ajo që më ra në sy, posa e pashë, ishte jaka e ngrirë e kollarisur, me dy cepa të ngritura siç e mbanin ata të shekullit XIX, kapaku i kollarisur i mëngës së këmishës që dilte nga xhaketa e kostumit krem shantung e që binte menjëherë në sy nga pastërtia dhe pastaj ajo fytyrë që s’ishte si fytyra të tjera. Është e vërtetë se s’ka fytyrë të jetë si një tjetër, ashtu siç nuk ka edhe shenja gishtash që të jenë identike, por, në përgjithësi, të gjitha fytyrat e njerëzve janë njësoj në vështrim të parë, të shpëlara, pa kolorit. Një fytyrë ndryshe nga të tjerat është ajo që godet menjëherë me vështrimin si një rreze dielli. Ajo që më bëri përshtypje në fytyrën e thatë, ishte shkëlqimi i syve. Thashë se ky njeri ishte ndryshe nga ata që kisha njohur deri atëherë, me përjashtim, sigurisht, të babait tim.
Ai sikur u gëzua – apo ashtu m’u duk mua – kur mësoi se studioja në Liceun e Korçës. Që atë ditë, sa kohë isha në Tiranë gjatë kohës së pushimeve të verës, do veja shpesh në librarinë e tij. Një ditë iu luta t’i bëja vizitë në shtëpi, se kisha dëgjuar që kishte një bibliotekë shumë të pasur. Më ftoi më gjithë zemër. Vajta.
Më duket sikur e kam para syve edhe sot e kësaj dite pas gjashtëdhjetë vjetëve. Ishte një nga ato shtëpitë e vjetra tiranase, me dy kate e me oborr të madh, në rrugën e Tenis Klubit. Kati i parë ku qëndruam, përbëhej nga një sallon i madh, muret e të cilit ishin mbuluar me libra. U ulëm në dy karrige të vjetra përpara një tryeze të vogël vezake, ku ishin vendosur një filxhan kafeje me pjatë dhe një cigarishte. E dija që s’e pinte duhanin dhe ajo cigarishtja më tërhoqi vëmendjen.
-Po shikon cigarishten?
-Si urdhëron, i thashë, me një zë pak të druajtur. Ju s’e pini duhanin?
-Kjo cigarishte dhe ky filxhan kafeje janë të Naimit. M’u duk sikur isha në ëndërr. Kisha përpara meje cigarishten dhe filxhanin e kafesë të Naimit dhe, pranë meje, ja, këtu, nipin e Naimit, Mid’hat Frashërin! A kishte gjë më të bukur. Më bëri çaj, solli edhe kutinë e vogël me peta sheqeri.
-Sa peta?
-Tre.
-Jo, bir, çaji pihet me pak sheqer. Një petë e ke mjaft.
I kundërshtohej Lumo Skëndos? Kisha dëgjuar se ashtu e pinin dhe anglezët.
Jo me një petë, po edhe pa sheqer fare e pija me ëndje atë çaj nga dora e tij!
-Mid’hat bej, pse nuk shkruani një monografi më të gjatë se ajo që keni shkruar për Naimin, sepse, përveç jush, s’ka se kush ta shkruajë?
Mirë i thashë, më duket. Ç’mirë zeza! Se mos kishte nevojë ai për mendimin tim. Nuk më dha përgjigje. E kuptova që kisha nderur jashtë jorganit këmbët që m’u bënë akull, kisha lëshuar një notë të rreme në simfoninë e asaj pasdrekeje të bukur. U tregua i duruar me mua edhe i sjellshëm. Një ditë më fali një libër, që i kishte pëlqyer shumë, “Un jardin sur l’Orente” (një kopsht në Orontë) të Moris Baresit, për të cilin më foli më pasion, sidomos për prozën e magjishme. Iu zotova se, meqë i kishte pëlqyer, do ta përktheja. Më vështroi me një buzëqeshje të lehtë stërpikur me ironi: “Në arrifsh dot”, sikur donte të thoshte ajo buzëqeshje. Isha duke shkruar asokohe disa poezi lirike dhe, me guximin e të riut, iu luta të më shkruante një parathënie. Prisja dhe isha i sigurt se do të merrja një përgjigje mohuese. Si u mendua pak, më tha:
-Kur e do?
M’u duk sikur isha bërë me fletë!
-Kur të doni ju, Mid’hat bej!
Kaloi java dhe parathënien e kisha në dorë. Në dorë! Përmbledhja e parë e vjershave të mia “Dritë dhe hije” me parathënien e Lumo Skëndos! Mrekulli! Fluturova te Luarasi! Me këtë kanisk po nisesha për në dasmën e letërsisë.
/hejza/
