Nilo Katalani (1637–1694) ishte një figurë kyçe në historinë e leksikografisë dhe misionit kishtar në Shqipëri dhe në diasporën arbëreshe. Lindur në rrethinat e Mesinës, ai u bë murg në manastirin e Grotaferratës pranë Romës në moshën 22-vjeçare, ku mësoi greqishten e re dhe të vjetër, si dhe shqipen. Në vitet 1660, shërbeu në komunitetin arbëresh të Mezzoiuso (Munxifsi), duke praktikuar gjuhën shqipe.
Në vitin 1693, Katalani u emërua kryepeshkop i Durrësit dhe famullitar apostolik i Himarës. Ai predikoi në zonat përreth, duke përfshirë Kuçin dhe Zhulatin, dhe themeloi shkolla në Dhërmi, ku mësohej shqipja dhe lëndë të tjera si aritmetika. Ai vdiq më 3 qershor 1694 dhe u varros në kishën e Shën Thanasit në Dhërmi.
Kontributi më i rëndësishëm i Katalanos është dorëshkrimi “Vocabolario albanese-italiano ed italiano-albanese”, një fjalor shqip-italisht dhe italisht-shqip i shkruar në dialektin gegë. Ky dorëshkrim u zbulua nga Giuseppe Crispi në Bibliotekën e Seminarit Shqiptar në Palermo më 1831 dhe më vonë u përpunua nga Zef Skiroi (Giuseppe Schirò plaku), i cili vuri re se fjalori ishte në dialektin gegë dhe mund të ishte një kompilim i veprave të Frang Bardhit, Pjetër Budit dhe Pjetër Bogdanit.
Fjalori shoqërohej me shënime gramatikore për gjuhën shqipe dhe përmbante një përmbledhje këngësh popullore arbëreshe të shkruara me alfabetin grek, përfshirë “Këngën e Pal Golemit”. Këto këngë përbëjnë një nga përmbledhjet më të vjetra të këngëve popullore arbëreshe, duke i paraprirë përmbledhjes së Nikollë Filjes me mbi dyzet vjet .
Zanafilla e Arsimit Shqiptar në Himarë
Ndër figurat më të rëndësishme të trashëgimisë kulturore shqiptare të shekullit XVII, Nilo Katalani përfaqëson një lidhje të fortë midis humanizmit fetar dhe përpjekjeve të hershme për edukimin në gjuhën shqipe. I lindur në vitin 1637 në Terra di Massa pranë Mesinës në Sicili, Katalani u bë pjesë e urdhrit bazilian në manastirin e Grottaferratës, një qendër e njohur për përgatitjen e klerikëve arbëreshë.
Nga Sicilia në Munxifç: Fillimi i një dashurie për gjuhën shqipe
Pas disa viteve formimi shpirtëror dhe arsimor, ai u dërgua në komunitetin arbëresh të Munxifçit si lektor dhe vikar, ku në mënyrë të natyrshme u përvetësua me gjuhën shqipe dhe kulturën arbëreshe. Frymëzimi i tij nga veprat e figurave si Pjetër Bogdani, Pjetër Budi dhe Frang Bardhi ndikoi thellësisht në formimin e tij intelektual dhe gjuhësor.
Misioni në Himarë dhe përhapja e mësimit shqip
Me vendim të Kongregatës Propaganda Fide në Vatikan, Katalani u dërgua në brigjet e Shqipërisë dhe, më 4 janar 1693, u emërua Kryepeshkop i Durrësit. Misioni i tij u përqendrua në krahinën e Himarës, ku vendosi qendrën e tij në fshatin Dhërmi. E shoqëruar nga ndihmësi i tij shqiptar Filothe Zasi dhe italiani Lorenc Mariotti, Katalani udhëtoi në shumë fshatra të Labërisë, nga Dukati në Terbaç, Vuno, Pilur, dhe më tej, duke përhapur fenë dhe mësimin në gjuhën shqipe.
Në një kohë kur gjuha shqipe konsiderohej e papërshtatshme për përdorim liturgjik dhe ndalohej nga autoritetet kishtare greke të Patriarkanës së Stambollit, Nilo Katalani krijoi shkolla shqipe, ku mësimi zhvillohej në gjuhën amtare të banorëve. Një nga këto shkolla në Dhërmi kishte rreth 80 nxënës – një shifër domethënëse për atë periudhë. Nxënësit vinin jo vetëm nga fshatrat përreth, por edhe nga zona të largëta si Vithkuqi i Korçës.
Arsim, gjuhësi dhe trashëgimi
Katalani hartoi manuale në gjuhën shqipe, përfshirë edhe “Doktrinën e Krishterë” dhe libra liturgjikë. Ai përdorte një alfabet të tipit latin, të ngjashëm me atë të Gjon Buzukut. Ai gjithashtu mblodhi këngë popullore dhe dokumentoi elemente të folklorit shqiptar. Një ndër këto këngë është ajo e njohur për Pal Golemin, të cilën studiuesi arbëresh Giuseppe Schirò do ta botonte më vonë në vitin 1923.
Një nga dorëshkrimet më të rëndësishme që i atribuohet Katalanit është një fjalor dygjuhësh shqip-italisht dhe italisht-shqip, si dhe një përmbledhje gramatikore e shqipes. Giuseppe Crispi, ish-kryeministër i Italisë dhe pasardhës i komunitetit arbëresh, përmend në vitin 1831 se këto dorëshkrime gjendeshin në Bibliotekën e Seminarit Shqiptar në Palermo.
Fundi i misionit dhe vdekja
Në vitin 1694, Nilo Katalani u sëmur rëndë në Vuno. U përpoqën ta transportonin në Korfuz për mjekim, por ndërroi jetë gjatë udhëtimit, më 3 qershor. U varros në kishën e Shën Thanasit me të gjitha nderimet kishtare. Figura e tij u nderua nga krerët e komunitetit shqiptar të Himarës, përfshirë priftërinj, intelektualë dhe figura të njohura të lidhura me Vatikanin dhe Republikën e Venedikut.
Trashëgimia
Trashëgimia e Katalanit përfaqëson një nga përpjekjet më të hershme dhe më të qëndrueshme për të institucionalizuar arsimin shqip në Jug të Shqipërisë. Figura të tjera të lidhura me veprimtarinë e tij përfshijnë Dhimitër Gjilekun, përkthyes i njohur i katekizmit, dhe Kostandin Onufrin, i cili do të ndihmonte në përhapjen e shkollave shqipe në Palasë dhe fshatra të tjerë.
Pavarësisht përndjekjeve nga autoritetet kishtare greke dhe presionit osman, përpjekjet e Katalanit dhe pasardhësve të tij krijuan një traditë që ndriçoi faqet e hershme të arsimit kombëtar shqiptar – shumë kohë përpara hapjes së shkollës së parë shqipe në Korçë në vitin 1887. Përgatiti Elis Buba/usalbanianmediagroup
Referenca dhe burime shtesë:
- Giuseppe Crispi (1781–1859): Autor i “Memorie sulla lingua Albanese” (1831), vepra e parë monografike mbi gjuhën shqipe, ku përmendet fjalori i Katalanos .Wikipedia, l’enciclopedia libera
- Giuseppe Schirò plaku (1865–1927): Studiues, poet dhe folklorist arbëresh, i cili përpunoi dhe botoi pjesë të dorëshkrimit të Katalanos, përfshirë “Këngën e Pal Golemit” .
- Dorëshkrimi i Katalanos: Aktualisht ndodhet në Universitetin e Kozencës dhe përmban fjalor, shënime gramatikore dhe poezi arbëreshe.
- “Nilo Katalani dhe shkollat e hershme shqipe të Himarës” Moikom Zeqo 2011
- “Dei monaci basiliani” Pietro Pompilio Rodota 1760
By Pietro Pompilio Rodota
By Pietro Pompilio Rodota
