Masakra e Tivarit, e ndodhur më 1-2 prill 1945, përbën një nga ngjarjet më tragjike në historinë e shqiptarëve të Kosovës gjatë Luftës së Dytë Botërore. Kjo masakër rezultoi në vrasjen e mijëra shqiptarëve etnikë, të cilët u mobilizuan me forcë nga autoritetet komuniste jugosllave dhe shqiptare, me pretekstin e dërgimit në frontin e luftës kundër forcave gjermane.
Konteksti historik dhe mobilizimi i shqiptarëve
Pas çlirimit të Jugosllavisë nga okupimi nazist në vjeshtën e vitit 1944, udhëheqësi jugosllav, Marshall Tito, bëri thirrje për mobilizim masiv me qëllim që të thyente forcat ushtarake gjermane në frontin Syrmian dhe të pushtonte qytetin italian të Triestes. Në këtë kuadër, mijëra burra shqiptarë nga Kosova u rekrutuan me dhunë dhe u dërguan në front në një marshim tragjik që la pas një sërë të sëmurësh dhe të plagosurish për vdekje. Më 30 mars 1945, kur rekrutët shqiptarë të paarmatosur arritën në qytetin e Tivarit (Bar) në bregdetin Adriatik, partizanët malazezë i vranë qindra prej tyre. Kjo u njoh si masakra e Tivarit dhe nuk u bisedua për një kohë të gjatë për të, madje akoma mbesin të panjohura arsyet se përse ndodhi kjo, si dhe numri i saktë i të vrarëve.
Etapat e marshimit dhe masakrat
Shqiptarët e mobilizuar u ndanë në disa grupe dhe u nisën nga Prizreni drejt Tivarit:
- Grupi i parë: Më 24 mars 1945, u nisën rreth 3,700 shqiptarë. Gjatë rrugës, ata u keqtrajtuan barbarisht nga brigada IX serbe, duke rezultuar në vdekjen e 65 personave.
- Grupi i dytë: Më 26 mars 1945, u nisën rreth 4,700 shqiptarë. Në mesditën e 1 prillit, ata mbërritën në qytetin e Tivarit, ku u masakruan masivisht. Sipas një raportimi drejtuar Misionarit anglez Hadson më 1946, numri i të vrarëve ishte 1,670.
- Grupi i tretë: Më 27 mars 1945, u nisën rreth 2,700 shqiptarë. Pas arritjes në Dubrovnik, një grup prej 800 vetash u helmua nga një helm i panjohur që pati pasoja fatale për shumicën.
Sipas burimeve arkivore, rezulton se në Tivar u vranë dhe u masakruan rreth 3,447 shqiptarë, ndërsa rreth 1,000 të tjerë u asgjësuan gjatë rrugëtimit nëpër Shqipëri. Kjo masakër u projektua dhe u realizua nga shteti komunist jugosllav në marrëveshje dhe bashkëpunim me shtetin komunist shqiptar.
Studime dhe dëshmi mbi masakrën
Historiani Uran Butka, në librin e tij “Masakra e Tivarit dhe përgjegjësia e shtetit shqiptar”, sjell dokumente autentike arkivore nga Shqipëria dhe ish-Jugosllavia, ditare, letra dhe rrëfime të të mbijetuarve nga masakra. Butka thekson se në këtë udhëtim tragjik u nisën 13,323 shqiptarë të Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare në Jugosllavi, dhe u vranë rreth 3,447 – 4,000 veta, nga të cilët rreth 1,000 u asgjësuan nëpër Shqipëri.
Një tjetër kontribut vjen nga libri “Dimri i Gjatë i Vitit 1945. Tivari” me autorë Anna Di Lellio dhe Dardan Luta, i cili përmes ilustrimeve sjell një narracion të kësaj ngjarjeje përmes dialogjeve. Ky libër është një histori e ilustruar e asaj masakre, histori e cila është varrosur thellë në arkiva, e shtypur, e neglizhuar apo e manipuluar nga historianët, gjithmonë e heshtur, ndonëse kurrë e harruar.
Masakra e Tivarit mbetet një nga ngjarjet më të dhimbshme në historinë e shqiptarëve të Kosovës. Zbardhja e plotë e kësaj ngjarjeje dhe njohja e saj nga institucionet shtetërore është një detyrim moral dhe historik ndaj viktimave dhe familjeve të tyre.
