Shqipëria ka nisur punën për të plotësuar dosjen mbi Eposin e Kreshnikëve, për t’ia çuar UNESCO-s. Pas plotësimit të saj, UNESCO-s do t’i propozohet ta marrë atë në mbrojtje si një kryevepër në rrezik. Për ta realizuar më së miri, Ministria e Kulturës ka ngritur një grup pune që përgjatë një viti do të merret me dosjen. Studiuesi Jaho Brahaj ka disa propozime sa i takon dosjes. Përveç eposit, sipas tij, në të duhet të përshihen edhe lahuta, kullat ku këndohej eposi, veshjet tradicionale të zonave ku eposi mori jetë, xhubleta, si një ndër veshjet më të veçanta shqiptare, lahuta si shoqëruese e këngëve të kreshnikëve. Brahaj i ka dedikuar një kohë të gjatë studimit të kulturës popullore, veshjeve tradicionale, këngës etj. Si njohës i fushës, argumentet për propozimet e tij janë të shumta.
Si e shihni përgatitjen e dosjes për Eposin e Kreshnikëve në UNESCO?
Në kuadër të plotësimit të dosjes për përfshirjen e Eposit të Kreshnikëve në pasurinë botërore të UNESCO-s dalin detyra shumëplanëshe sepse edhe vetë eposi, është një monument kulture me vlera të shumanshme. Nga ana tjetër, kjo ndërmarrje shton detyrën për më tepër analiza dhe një studim të vlerave që përshihen në bashkëjetesën e eposit. Cikli i Kreshnikëve nuk kuptohet pa instrumentin e lahutës që e shoqëron eposin, pa tipologjinë e banesës, por nga ana tjetër eposi ka pranë rapsodin, gruan dhe familjen, ashtu si është e lidhur me kodin moral, juridik, botëkuptimin. Ajo lidhet me veçori dhe elementë të lashtë që kanë baza mitologjike e pagane si metamorfozat, hyjni e gjysmëhyjni, orët, zanat.
Një moment tjetër i rëndësishëm është veshja e rapsodit dhe e gruas që banon në qerthullin ku u trashëgua dhe jetoi eposi deri në kohët tona. Në këto pasqyrohen simbole dhe ornamente kozmogonike, simbolike të lidhura me kalendarin e motmotit, me pjellorinë. Mendoj se nuk duhet lënë jashtë vëmendjes, as xhulbeta, një veshje me origjinë 4000- vjeçare, e cila vazhdon të gjallojë vetëm tek shqiptarët, vetëm në zonat e krahinat ku ka pasur jetë të gjatë cikli i kreshnikëve.
Pra ju sugjeroni që Eposi të “mos shkojë vetëm” në UNESCO?
Kjo ndërmarrje duhet të përmbledhë studimin e instrumentit të lahutës dhe studimin e mjeshtërisë së prodhimit të saj. Kjo sepse lahuta është e veçantë në timbrikë dhe në të dhënat muzikore, e kjo në krahasim me vendet e tjera ku ekziston lahuta. Duhet të jetë edhe një aksion për të sistemuar pranë muzeve atë pasuri që ka të bëjë me eposin e Kreshnikëve. Me këtë epos kanë të bëjnë edhe elementë të tjerë arkaikë që janë trashëguar nga populli ynë. Këto janë tek ornamentet e xhubletës, ku na pasqyrohen që nga kuçedrat, kulti i diellit, kulti i pjellorisë, kulti i gjarprit e të tjera, që janë të dokumentuara se i përkasin popullit tonë. Por, këto janë edhe në tekstet e ciklit të kreshnikëve. Një tjetër moment që duhet t’i bashkëngjitet dosjes së eposit janë edhe format artistike të gurëve të varrit, të gdhendjes së arkave të nuseve, dhe gdhendje të tjera të orendive shtëpiake që pasqyrojnë botëkuptimin dhe besimin pagan të paraardhësve tanë. Këto duhen studiuar për t’iu bashkangjitur ciklit të kreshnikëve që është oral, që shoqërohet me muzikë-lahutë, por që në asnjë mënyrë nuk mund të jetojë pa qenë i bashkangjitur me këto elementë të tjerë të kulturës.
Përse mendoni se duhet të jenë pjesë e dosjes edhe veshjet e krahinës ku Eposi këndohej?
Nëse ne flasim për eposin nuk mund ta mendojmë të tjetërsuar, pa pasur edhe “zonën” ku u trashëgua. Nuk mund ta kishte jetën e tij dhe trashëgiminë në një ambient fushor, apo urban. Të gjitha elementët që kanë të bëjnë me kullën, me mentalitetin e kohës, me ligjet dhe kultin e të parëve, duhet t’i bashkëngjiten kësaj pasurie.
A kemi të ruajtura lahuta të vjetra?
Shumica e lahutave të ruajtura, janë instrumente të prodhuara pas viteve 1950. Cili është problemi? Problemi nuk është se s’ka lahuta që qarkullojnë në tregun e lirë, ose që nuk ekzistojnë në banesat e malësorëve që e kanë trashëguar këtë cikël, por nuk ka nisma për t’i mbledhur ato. Nga ana tjetër nuk vlerësohen të vjetrat, ato që janë më të hershme. Në Pazarin e Krujës, vetëm në tre muajt e fundit të vitit 2010 janë shitur 21 lahuta.
Kush i ka blerë ato?
Është një rast domethënës dhe interesant. Ato i ka blerë një rus. Ky është fenomen i “çuditshëm”, por aspak i tillë për ata që i vlerësojnë ato. Këto kanë qenë lahuta të vjetra e tradicionale, ndoshta shekullore, e ndoshta me më shumë se sa një shekull jetë. Tregtarët e Krujës kanë ende sot një kartëvizitë të zotërisë rus, e në rast se iu bie në dorë ndonjë lahutë, ata e lajmërojnë dhe si shkon ta blejë. Pra do të vlejë të tjera. Nga ana tjetër është një qytetare ruse, që blen çdo lloj pikture që ka si temë eposin e kreshnikëve. Kjo na bën ne të mendojmë, se çfarë po bëjmë ne për ta mbrojtur trashëgiminë nga eposi.
Gazeta shqiptare dt, 29 mars 2011.
