Një Vështrim historik dhe kinologjik
Fisi i Molosëve ka zënë një vend të rëndësishëm në historinë e lashtë të Epirit, një rajon që sot ndahet mes Shqipërisë dhe Greqisë. Të njohur për aftësitë e tyre luftarake dhe organizimin fisnor, Molosët lanë pas një trashëgimi kulturore dhe ushtarake të thellë. Një nga elementet më të njohura dhe të qëndrueshme të kësaj trashëgimie është Qeni Molos, i njohur më vonë edhe si Qeni Shqiptar (The Albanian Dog).
Me poshte po percjellim dëshmitë historike dhe kinologjike rreth këtij qeni, bazuar në shkrimet e Kapiten Thomas Brown në veprën e tij “Skeça Biografike dhe Anekdota Autentike mbi Qentë” të vitit 1829, duke theksuar lidhjen e tyre me Epirin dhe Shqipërinë.
Emërtimi dhe Vlerësimi Historik
Në antikitetin klasik, qentë ndaheshin në tre kategori kryesore për gjueti: pugnaces (luftarakë), sagaces (me nuhatje të mprehtë), dhe celeres (të shpejtë). Qeni Molos (ose Molosian) ishte i famshëm dhe i klasifikuar kryesisht si një qen luftarak (canes pugnaces ose bellicosi).
Veprat e shkruara në shekullin e 19-të i referohen kësaj race me emrin Qeni Shqiptar (The Albanian Dog – Canis Defendans). Përmendet se kjo racë e shkëlqyer vazhdonte të ekzistonte “Në Shqipëri, dhe në shtetet fqinje të Europës, kjo racë e shkëlqyer vazhdon, dhe ende i ngjan në cilësi atyre të lashtëve”.
Shkrimtarët e lashtë kishin njohur prej kohësh cilësitë e Qenit Shqiptar. Straboni, për shembull, përmendet se ka bërë vërejtje mbi “popullin Iberik dhe Shqiptar dhe qentë e tyre, të cilët njiheshin prej kohësh për përsosmërinë e tyre në gjueti”.
Karakteristikat dhe Funksioni
1. Përshkrimi Fizik dhe Karakteri
Qeni Shqiptar përshkruhet si:
- Përafërsisht sa madhësia e një mastifi.
- Me qime shumë të dendura, të buta dhe të gjata, që i ngjajnë leshit, përgjithësisht të nuancave të ndryshme kafeje.
- I fortë dhe me më shumë kocka se leshët.
- Me kokë dhe nofulla të zgjatura dhe hundë të mprehtë.
Ky qen ishte i njohur si një qen luftarak i racës së pastër dhe “zotëronte shumë prej cilësive të bull-dogut anglez; ai lufton me zell të madh, dhe kur kap një kundërshtar është pothuajse e pamundur ta bësh të lëshojë gjahun”. Për shkak të cilësive të tij, Linnaeus duket se e ka gabuar bull-dogun e tij për atë racë, duke e quajtur atë Canis Molossus.
2. Përdorimi
Në kohët e hershme, ky qen përdorej për:
- Gjueti, veçanërisht të derrit të egër dhe ujkut.
- Luftim.
- Rritjen në rrethet pastorale për të mbrojtur tufat nga ujqërit dhe hajdutët.
Virgjili, duke i vlerësuar, përmendet se ka thënë:
“Velocis Spartæ catulos, acremque Molossum,
Pasce sero pingui. Numquam, custodibus illis,
Nocturnum stabuli furem, incursusque luporum,
Aut impacatos a tergo horrebis Iberos.”
Anekdota e Qenit Shqiptar para Aleksandrit te Madh
Një tregim i famshëm lidhet me tregimin e Qenit Shqiptar gjatë kohës kur Aleksandri ndiqte pushtimet e tij në Indi. Një Indian, i dëshiruar për të impresionuar mbretin, solli qenin e tij, i cili kishte një natyrë stoike dhe përbuzëse ndaj armiqve të cilësuar si të pavlerë.
- Stadi i Parë: Qeni u vendos para një dremi, por e përbuzi atë si një armik të pavlerë, duke mos lëvizur nga vendi.
- Stadi i Dytë: Më pas, u vendos para tij një derr i egër. Qeni e konsideroi “edhe këtë një armik të neveritshëm” dhe mbeti i qetë.
- Stadi i Tretë: Më pas u provua me një ari. Qeni ende e përbuzi armikun e tij, duke pritur për një objekt më të denjë për guximin dhe forcën e tij.
- Stadi i Katërt (Luftimi): Së fundi, u soll një luan i madh. Qeni e pranoi menjëherë kundërshtarin, zbuloi menjëherë një shkallë zelli të pakontrollueshëm, dhe u hodh mbi luanin me furinë, e kapi për fyti dhe e bëri tërësisht të paaftë për rezistencë.
Indianit, me dëshirë për ta befasuar mbretin dhe duke njohur qëndrueshmërinë dhe trimërinë e qenit të tij, urdhëroi që t’i pritej bishti, më pas një këmbë, dhe pastaj të gjitha këmbët. Edhe pse i gjymtuar, qeni vazhdoi të shtrëngonte luanin, duke mos e ulur aspak zellin e tij. Kjo tregonte karakterin e fortë dhe të papërkulur të kësaj race.
Qeni Molos/Shqiptar, me fuqinë, guximin dhe besnikërinë e tij të rrallë, shërben si një dëshmi e natyrës luftarake dhe mbrojtëse të Molosëve të Epirit. Përshkrimet historike si ato të Captain Brown, të shkruara në shekullin e 19-të, tregojnë qartë se kjo racë, e trashëguar nga Molosët, vazhdonte të njihej si “The Albanian Dog”, duke konfirmuar lidhjen gjeografike dhe etnike midis Shqipërisë (Epiri) dhe origjinës së kësaj race. Kjo e vendos Molosin jo vetëm si një kafshë të thjeshtë, por si një simbol të qëndresës dhe forcës, të njohur dhe të vlerësuar nga autorët e lashtë dhe të kohëve moderne.
Çfarë thotë konkretisht vepra e Kapiten Thomas Brown, “Skeça Biografike dhe Anekdota Autentike mbi Qentë” (1829), mbi racën e “Qenit Shqiptar”?
Qeni Shqiptar (The Albanian Dog)
Përshkrimi dhe Lidhja Gjeografike
Ky lloj është vënë re nga historianët, natyralistët dhe poetët, që kur Europa mori ndonjë pasojë në historinë e kombeve. Kinologët e lashtësisë e gjurmuan origjinën e qenve të famshëm, të cilët ishin të njohur në jug-lindje, veçanërisht ata të Spartës dhe Molosëve.
- Në Shqipëri dhe në shtetet fqinje të Europës, kjo racë e shkëlqyer vazhdon, dhe ende i ngjan në cilësi atyre të kohëve të lashta.
- Qeni Shqiptar është përafërsisht në madhësinë e një mastifi.
- Qimet e tij janë të një konsistence shumë të hollë, shumë të dendura, i ngjajnë leshit, dhe me një teksturë të gjatë dhe të mëndafshtë, përgjithësisht me nuanca të ndryshme kafeje.
- Këmbët e tij janë të forta, më të shkurtra dhe me më shumë kocka se ato të lepurit, prandaj duket se është formuar për forcë dhe jo për shpejtësi të tepërt.
- Koka dhe nofullat janë të zgjatura, me hundë të theksuar, diçka si ajo e qenit të Groenlandës, por më e gjatë.
Funksioni dhe Citimi nga Vergjili
Ky qen përdorej në kohët e hershme për gjueti të derrit të egër dhe ujkut, si dhe për luftime. Ai u rrit gjithashtu në rrethet pastorale për të mbrojtur tufat nga ujqërit dhe hajdutët. Kjo shprehet nga Vergjili:
“Velocis Spartæ catulos, acremque Molossum,
Pasce sero pingui. Numquam, custodibus illis,
Nocturnum stabuli furem, incursusque luporum,
Aut impacatos a tergo horrebis Iberos.”
Qeni Shqiptar zotëron shumë prej cilësive të bull-dogut anglez; ai lufton me zell të madh, dhe kur kap një kundërshtar, është pothuajse e pamundur ta bësh të lëshojë.
Përfshirja në Klasifikimet e Lashta
- Klasifikimi Trefish: Një ndarje trefishe e canes venatici (qen gjuetie) pranohej nga autorët klasikë gjatë qeverisjes perandorake të Romës: pugnaces (luftarakë), sagaces (nuhatës), dhe celeres (të shpejtë). Kjo ndarje shihet rregullisht nga autoritetet popullore dhe cinetikë (të gjuetisë).
- Molosët si Luftarakë: Në klasën e parë të ndarjes trefishe, përfshihen të gjithë canes pugnaces ose bellicosi (qentë luftarakë të luftës). Këtu përfshihen, ndër të tjerë, Qeni Med, Kelt, Sër ose Indian, Shqiptar (Albanian), Iberik, Molos (Molossian), Briton, Athamanian dhe shumë të tjerë.
- Straboni dhe Shqiptarët: Straboni ka bërë vërejtje mbi popullin Iberik dhe Shqiptar dhe qentë e tyre, të cilët ishin njohur prej kohësh për përsosmërinë e tyre në gjueti.
- Origjina: Asnjë pretendim ekskluziv kombëtar nuk mund të bëhet për racën luftarakë (pugnacious tribe), pothuajse çdo komb i lashtë kishte llojin e tij të veçantë. Nuk kishte asnjë që i tejkalonte Britannus dhe Molossus, vendës të rajoneve larg njëri-tjetrit, ndoshta pa lidhje në prejardhjen e tyre, dhe të bashkuar vetëm në egërsinë e patundshme të karakterit.
Një Rojë Besnike (A Canine Sentinel)
Një tregim tjetër, i lidhur në “Kujtimet e Toger Shipp”, tregon se si një krijesë besnike dhe e mençur rrinte rregullisht gjatë rojës së zotërisë së tij:
- Ai qëndronte orën e tij dhe ecte raundin e tij.
- Në netët shumë të errëta ai do të vendoste veshin në tokë dhe do të dëgjonte.
- Gjatë periudhës së caktuar për të si kthesë për të bërë rojë, ai kurrë nuk do të shtrihej.
- Ai do të ecte me vendosmëri dhe ngadalë në raundin e tij, gjë që asgjë nuk mund ta shtynte ta linte, ky ishte mendimi i tij për natyrën dhe përgjegjësinë e postit të tij.
Ky qen ishte një qen i fuqishëm, një lloj i hershëm lepriu Persian (Persian hill-grey-hound), që do të vriste një ujk i vetëm.
Dëshmi Plotësuese Mbi Qenin Shqiptar dhe Molos
1. Përkufizimi i Përgjithshëm Kinologjik
- Një ndarje trefishe e canes venatici (qentë e gjuetisë) u njoh nga autorët klasikë gjatë qeverisjes perandorake të Romës.
- Kjo klasifikim vërehej rregullisht nga autoritetet cinetike dhe popullore.
- Në klasën e parë të ndarjes trefishe (të quajtur pugnaces ose bellicosi—qentë luftarakë të luftës), përfshihen të gjithë qentë luftarakë, si: Medi, Kelti, Seri ose Indiani, Shqiptari (Albanian), Iberiku, Likaoni ose Arkadiani, Hirkaniani, Lokriani, Libiani, Egjiptiani, Panonian, Magnesiani, Molosi (Molossian), Britoni, Athamaniani, Akarnaniani dhe disa të tjerë.
- Në klasën e dytë (canes venatici), përfshihen ata me nuhatje të mprehtë (nare sagaces).
- Në klasën e tretë (pedibus celeres), përfshihen qentë që vraponin me të parë të gjahut.
- Qentë luftarakë të racave të pastra ekzistojnë ende në Ishujt Britanikë, por po bëhen më të rrallë në kontinentin e Europës, duke u kryqëzuar me fiset nuhatëse dhe të shpejta.
- Asnjë pretendim ekskluziv kombëtar nuk mund të bëhet për fisin luftarak, pasi pothuajse çdo komb i lashtë kishte llojin e vet të veçantë.
- Asnjëri nuk i kalonte Britannus dhe Molossus, vendas të rajoneve larg njëri-tjetrit, ndoshta pa lidhje në prejardhjen e tyre, dhe të bashkuar vetëm në egërsinë e tyre të patundshme të karakterit.
2. Origjina, Emërtimi dhe Degjenerimi
- Qeni Shqiptar (The Albanian Dog) ka shkaktuar shumë polemika mes historianëve, natyralistëve dhe poetëve që kur Europa filloi të njihej si e rëndësishme.
- Gjenealogjistët e qenve të antikitetit e gjurmuan origjinën e racës së famshme të qenve, që gjendej në jug-lindje të Europës, veçanërisht tek ai i Molosëve dhe Spartës.
- Raca shumë e mirë e qenve që gjendet tani në këtë cep të Europës, veçanërisht në Shqipëri, nuk përputhet me përshkrimet e paraardhësve të saj, vendas të të njëjtave vende.
- Ata (qentë e tanishëm) duken të kenë degjeneruar tërësisht.
- Këta qen thuhej se ishin më parë sa madhësia e një mastifi; gëzofi i tyre i trashë ishte shumë i gjatë dhe i mëndafshtë, përgjithësisht në nuanca të ndryshme kafeje.
- Bishti i tyre ishte i gjatë dhe i dendur; dhe këmbët e tyre dukej se ishin llogaritur më shumë për forcë sesa për shpejtësi të tepërt, duke qenë më të fortë dhe më të shkurtra se ato të lepriut.
- Përkundrazi, siç i shohim tani (në vitin 1829), koka dhe nofullat janë të zgjatura, hunda është e theksuar.
- Qeni Molos përshkruhet shumë ndryshe nga natyralistë të ndryshëm.
- Ai krahasohet me Shqiptarin (Albanian), duke pasur nofulla të ngjashme të zgjatura dhe surrat të theksuar.
- Është e mundur që të kishte dy varietete të ndryshme të canes bellicosi të racës Epiriote.
- Njëra, Epiroti ose Shqiptari, i cili ishte më lehtë i ndërtuar, dhe prandaj llogaritej për ndjekjen e bishave.
- Një racë tjetër, e quajtur gjithashtu Molos, me një ndërtim më të fortë, dhe prandaj llogaritej për t’u përballur, me forcë, me bishat më të fuqishme.
3. Anecdota e Aleksandrit të Madh dhe Qeni i Epiriot (Molos)
- Aristoteli regjistron dy lloje të Molosianëve, njëri për gjueti të zakonshme, tjetri për ruajtjen e tufave dhe pronës.
- “Guximi i Canes Molossi i bënte ata ndihmës shumë të dobishëm në fushën e betejës, dhe ata vlerësoheshin në garat e cirkut dhe amfiteatrit”.
- Besnikëria dhe përkushtimi i Epiriotëve ndaj Molosianëve bënë një veçanti të rëndësishme të fisit të tyre.
- Skulptura mizore e Indit: Kur Aleksandri i Madh ishte në marshim në Indi, Mbreti i Shqipërisë (King of Albania) i dërgoi atij një qen me madhësi të pazakontë. Kjo mund të jetë një referencë historike (në literaturën e kohës) ndaj një sundimtari Epiriot/Molos.
- Qeni u vendos para një dreri, por e përbuzi atë si armik të padenjë.
- Më pas u provua me një derr të egër dhe një ari, por qeni i përbuzi të dy.
- Më në fund, ata sollën një luan të madh, dhe atëherë qeni e pranoi kundërshtarin, e kapi atë për fyti dhe e paaftësoi plotësisht për rezistencë.
- Për të provuar trimërinë e tij, Indiani urdhëroi që t’i pritej bishti, dhe më pas, një nga këmbët dhe më pas një tjetër. Kjo nuk e zbuti aspak zellin e qenit, i cili vazhdoi të shtrëngonte luanin.
- Të gjitha këmbët i prenë pa ia ulur guximin.
- Në fund, kur koka iu nda nga trupi, nofullat dukeshin se mbanin ende kapjen e tyre të mëparshme.
- Një tjetër tregim i ngjashëm e përshkruan qenin duke luftuar me një elefant dhe duke e sjellë atë në tokë.
- Përkthyesi i Arrianit vërente se “Nga të gjithë qentë luftarakë (pugnacious dogs), ata që u rritën në kontinentin e Epirit, dhe u emërtuan, nga një prej distrikteve të tij kryesore, Molosian…”.
Dëshmi të Tjera Gjeografike dhe Historike
- Straboni vëren për popullin Iberik dhe Shqiptar dhe qentë e tyre, të cilët njiheshin prej kohësh për përsosmërinë e tyre në gjueti.
- Qeni Molos/Shqiptar ishte një qen i fuqishëm, një lloj i hershëm lepriu Persian (Persian hill-grey-hound), që do të vriste një ujk i vetëm.
- Pollux përmend se Cerberi i tmerrshëm ishte i racës Epirotike.
- Qentë barinj grekë dimërojnë në fushat e Thesalisë. Më pas, ata qen ecin treqind milje përmes Maqedonisë deri në kufirin Shqiptaro-Kosovë.
- Shumë prej barinjve janë Muslimanë, dhe shumë flasin Shqip dhe jo asnjë fjalë Greqisht, Maqedonisht ose Serbisht.
- Sot, me rishfaqjen e vendeve të lashta me shpirtra nacionalistë, trashëgimia e qenit të verës përfshin prejardhje direkte nga qentë e tufave të vetë Aleksandrit të Madh.
- Gjatë çdo sezoni, i njëjti qen mund të “mutojë gjuhësisht” në tre ose katër raca, të gjitha në të njëjtin vit. Këta qen janë njohur si qenët e bukur të malit Sharr, ose qenët e bukur të malit Shqiptar (Albanian mountain dogs).
