Bazuar në Aleksandër Meksi, “Të dhëna për historinë e hershme të kolonizimit sllav”, Iliria, 1989
1. Valët e hershme të depërtimit sllav (shek. VI – fillimi i shek. VII)
- Kolonizimi sllav në Ballkan është një proces i gjatë dhe kompleks, i konfirmuar nga burime bizantine dhe të tjera, që fillon në fund të shek. VI.
- Një nga inkursionet më të hershme dokumentohet gjatë sundimit të perandorit Anastas (rreth vitit 517), kur sllavët sulmojnë Thesalinë dhe Maqedoninë.
- Gjatë viteve 539–540, kutrigurët apo protobulgarët, së bashku me sllavët, kalojnë Danubin dhe përparojnë deri në Greqi e Korint.
- Prokopi i Cezareas përmend përfshirjen e sllavëve në konflikte kundër bizantinëve, me qëllime jo vetëm grabitjeje, por edhe vendosjeje të qëndrueshme.
2. Rënimi i qendrave kishtare dhe qytetare – dëshmi për inkursionet
- Rrënimet e kishave në Byllis (bazilikat A dhe B) dhe Ballsh tregojnë për shkëputjen e jetës kishtare dhe për pasojat e këtyre sulmeve.
- Menandri përmend se në vitin e katërt të mbretërimit të Tiberit II (rreth 578), sllavët kishin plaçkitur rreth 100.000 vetë në Trakinë dhe më tej.
- Disa nga këto sulme lidhen edhe me inkursionet e avarëve që përdornin sllavët si ndihmës në inkursionet drejt tokave bizantine.
3. Vendosja e përhershme – nga plaçkitje në kolonizim
- Deri në fundin e viteve 70 të shekullit VI, dëshmitë për sulme të shpeshta sllave shndërrohen në dëshmi për vendosje të qëndrueshme.
- Burimet perëndimore dhe lindore (Menandri, Jani i Efesit, Prokopi) përmendin vendosjen e familjeve të tëra që merrnin tokë në jug të Danubit.
- Në vitin 582, gjatë sundimit të Mauricit (593–602), sulmet dhe vendosjet sllave arrijnë kulmin.
- Vendosjet ndodhin më së shumti në zona rurale dhe larg qyteteve të fortifikuara bizantine.
4. Situata në Epirin e Vjetër dhe pasojat demografike-kishtare
- Në vitin 595, një letër e Papës drejtuar sinodhit provincial të Epirit të Vjetër përmend 6 peshkopata aktive, edhe pse zona kishte më parë 9.
- Kjo tregon për rrënimin e jetës kishtare dhe zvogëlimin e qendrave urbane, ndoshta vetëm 2–3 qytete kishin mbetur të banuara.
- Në qytete si Ankasmi (Saranda), gërmimet tregojnë ndërprerje të funksionit urban dhe shkatërrim sistematik.
- Vendosja sllave kishte ndikim të thellë në organizimin social, duke kaluar nga forma të hapura rurale në një model jetese të shpërndarë, me baza tribale.
5. Vitet 610–649 dhe përhapja në të gjithë Gadishullin Ballkanik
- Gjatë sundimit të Herakliut (610–641), Bizanti përballej me kërcënime nga lindja, ndërsa sllavët përfitonin nga kjo dobësi për t’u vendosur në të gjithë Ballkanin.
- Vendosjet u bënë thuajse të pakthyeshme në shumë zona të Maqedonisë, Trakisë, Thesalisë, Epirit të Vjetër e më tej deri në Peloponez dhe Atikë.
- Burime të ndryshme raportojnë mbi inkursione që shoqëroheshin me dëbimin e popullsisë vendase dhe vendosjen e tribuve sllave.
6. Përfundime të përkohshme mbi procesin e kolonizimit sllav
- Kolonizimi sllav nuk ishte vetëm një seri inkursionesh ushtarake, por një transformim demografik, kulturor dhe urban që zgjati dekada.
- Dëshmitë arkeologjike (rrënimi i kishave, mungesa e monedhave, ndërprerja e jetës urbane) përforcojnë dëshmitë nga burimet historike.
- Vendosja sllave solli një riorganizim të thellë të strukturës sociale dhe ekonomike, veçanërisht në zonat larg qendrave bizantine.
