Për të mbajtur më lehtë nën sundim Kosovën e trevat e tjera shqiptare, qarqet politike të Beogradit vendosën, në fund të vitit 1918 e gjatë vitit 1919 një ndarje administrative që synonte t’i mbante ato të copëtuara dhe popullsinë shqiptare të përçarë.
Kjo ndërkombëtarisht u justifikua me një marrëveshje. Më 11 qershor 1919, u arrit marrëveshja midis Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve dhe Perandorisë Osmane për dëbimin e “turqve”, gjegjësisht shqiptarëve të besimit musliman nga Kosova, Maqedonia dhe Sanxhaku në Turqi. Qeveria e Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve shfrytëzoj këtë marrëveshje për të zhvendosur shqiptarët nga tokat e tyre, duke paguar qeverinë osmane 500 florinj për çdo familje të zhvendosur.
Komiteti “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës” u themelua më 1 maj 1918 në Shkodër. Programi i këtij komiteti parashikonte zgjidhjen e dy detyrave kryesore: sigurimin e pavarësisë e të integritetit territorial të shtetit shqiptar dhe bashkimin e Kosovës e të të gjitha viseve shqiptare të robëruara me Shqipërinë, në një shtet të njësuar kombëtar , si kusht i domosdoshëm për zhvillimin politik, ekonomik e kulturor të njësuar të popullit shqiptar. Duke shpresuar ashtu si organziatat e tjera atdhetare se Konferenca e Paqes e Parisit do të zgjidhte edhe çështjen shqiptare, Komiteti i Kosovës i dërgoi asaj memorandume të njëpasnjëshme, në të cilat kërkohej të respektohej pavarësia e shtetit shqiptar dhe të viheshin në vend padrejtësitë që i ishin bërë Shqipërisë në Konferencën e Londrës.
Lëvizja Nacionalçlirimtare (kaçake) u organizua dhe u udhëhoq nga Komiteti “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”, i cili në përpjekjet për përmbushjen e qëllimit kryesor, çlirimin e Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare nga zgjedha jugosllave dhe bashkimin e tyre me shtetin shqiptar, vendosi që krahas veprimtarisë diplomatike, edhe luftën e armatosur të çetave kryengritëse. Idenë e kësaj qëndrese Komiteti i Kosovës e mbështeti qysh kur miratoi në pranverë të vitit 1919 “Programin e Kryengritjes” në të cilin parashtroheshin parimet e luftës të shqiptarëve për liri, të mbështetura në parimet themelore të së drejtës ndërkombëtare.
Lëvizja nacionalçlirimtare e njohur me emrin “lëvizja kaçake” u zhvillua gjatë viteve 1918-1928 dhe kishte si qëllim kryesor luftën për çlirimin kombëtar të shqiptarëve të Kosovës nga robëria jugosllave. Ajo në thelb ishte luftë e grupeve të organizuara e të armatosura shqiptare, që mbanin emrin “çeta” dhe që u shtrinë thuajse në gjithë Kosovën.
Për të organizuar qëndresë Komiteti i Kosovës në përputhje me “Programin e Kryengritjes” të vitit 1919, ndër të tjera u kërkoi udhëheqësve të çetave të zbatonin këto vendime: “Asnjë kryengritës nuk guxon t’i dëmtojë serbët e vendit, me përjashtim të atyre që me armë luftojnë kundë lirisë së popullit shqiptar; asnjë kryengritës nuk guxon të djegë shtëpi, asnjë kryengritës nuk guxon të rrënojë kisha ose t’i plaçkitë joshqiptarët”.
Kryengritja mori përmasa të gjera në pranverën e vitit 1919. Filloi në Palvë dhe pastaj u shtri në tërë hapësirën administrative të prefektuarave në Vushtri, Llap, Drenicë, Podrimë,Rugovë, në Luginën e Moravës e deri në Shkup e Kumanovë ku u lidh me çetat e Gostivarit. Çetat kudo kundërshtonin masat e pushtetit serb për dëbimin e shqiptarëve nga Kosova. Në prill-maj të vitit 1919 lëvizja u bë më e organizuar dhe arriti të shndërrohej në kryengritje të përgjithshme, në të cilën morën pjesë me armë në dorë më shumë se 10000 veta.
Pasi u asgjësua Zona Neutrale e Junikut e cila ishte midis kufirit të Jugosllavisë dhe Shqipërisë, më 28 qershor 1923 Azem Bejta arriti marrëveshje me përfaqësuesin e Ministrisë së Brendshme të Jguosllavisë Zhika Laziç. Sipas kësaj marrëveshjeje Azem Galicës iu lejua lëvizja e lirë në tri fshatra: Galicë, Mikushnicë e Lubovec të Drenicës, kështu u krijua një zonë e lirë me qendër në Drenicë që njihej me emrin Arbania e Vogël dhe që kontrollohej nga forcat kaçake të Azem Galicës.
Në verën e vitit 1924 organet ushtarake të Beogradit i drejtuan veprimet e tyre kundër Arbanisë së Vogël. Vetë Azem Galica u plagos rëndë nga një predhë. Me vdekjen e mëpastajme të Azem Galicës Lëvizja Nacionalçlirimtare ra dukshëm, megjithëse vijoi edhe për disa vjet.
Xhemijeti (Bashkimi) u themelua si parti politike shqiptare në kuvendin e mbajtur në Shkup më 18 dhjetor 1918, në të cilin morën pjesë 64 delegatë dhe u miratua statuti e programi i saj. Në gjithë veprimtarinë e tij Xhemijeti zhvilloi një politikë kryesisht kombëtare shqiptare e luftoi për të drejtat e popullt shqiptar. Qarqet sunduese serbe u përpoqën ta largonin nga ky program kombëtar. Gjatë vitit 1920 partia politike Xhemijeti u afrua me Partinë Radikale Serbe, e cila në programin e saj “lejonte” autonomi më të gjerë komunale dhe të drejtën e nismës politike në fushën e administrimit vendor. Xhemijeti shpresonte që duke siguruar të drejtën e përdorimit të gjuhës shqipe, shkollimit shqip, lirinë e besimit dhe liritë qytetare. Po të gjitha këto të drejta qytetare mbetën në letër, ndërsa gjendja e shqiptarëve përkeqësohej vazhdimisht.
Pas Luftës së Parë Botërore autoritetet e pushtetit lokal jugosllav në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare, të përfshira në Serbi e në Mal të Zi rifilluan politikën e shtypjes kombëtare, të terrorit e të dhunës së përgjithshme. Për këto qëllime u ndërmor e ashtuquajtura “Reforma Agrare”. Reforma e shpallur u zbatua nga një administratë e korruptuar, e gatshme për diskriminimin e thellë të shumicës së popullsisë vendëse. Gjithë kjo politikë agrare, e projektuar dhe e zbatuar me synime të caktuara nacionaliste, çoi në keqësimin e gjendjes së fshatarësisë shqiptare. Sipas dispozitave të 25 shkurtit 1919 me përparësi përfitonin tokë invalidët, familjet e të rënëve në luftë, ushtarët serbë dhe të gjithë ata që “Kishin merita për çështjen jugosllave”. Reforma agrare preku rreth gjysmën e popullsisë shqiptare ose rreth 62 mijë familje.
Qarqet serbe jo vetëm që nuk ndërmorën ndonjë hap për çeljen e shkollave shqipe në Kosovë, por mbyllën edhe ato shkolla që i kishte hapur Austro-Hungaria në vitet 1916-1918. Nga të dhënat e nxjerra nga arkivat jugosllave, del se ishin mbyllur rreth 50 shkolla me mësim në gjuhën shqipe me rreth 4000 nxënës, të cilëve ju jepnin mësim afër 100 mësues.
Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Historia e Popullit Shqiptar III. (Tiranë, Toena, 2007), 443-491.