Prof. Besim Muhadri
Pjetër Bogdani (1625–1689) është ndër figurat më të ndritura të historisë, kulturës dhe shpirtit shqiptar. Sot, në këtë 400-vjetor të lindjes së tij dhe në këtë vend të bekuar të Hasit, ku po i ngrihet shtatorja, ne nderojmë një burrë të madh të fesë, dijes dhe kombit, një emër që lidhi përjetësisht Arbërinë me Evropën e qytetëruar.
Ai lindi në Gur të Hasit më 1625, nga Tade Gjon Bogdani dhe një nënë bijë e Mazrekut të Hasit, pra i afërm i prelatit të njohur Pjetër Mazreku. Emri i vendlindjes së tij, siç shkruan vetë Bogdani, mbetet ende i diskutueshëm në historiografi. Studiuesit e lidhin me disa fshatra të Hasit, Gjonaj, Kishaj, Pogaj, Gjinaj, por gjithnjë brenda kësaj krahine, ku Bogdanët lanë gjurmë të pashlyeshme në jetën shpirtërore dhe arsimore të popullit tonë. Në këtë dritë, ka studiues, ndër ta edhe unë, mendojnë se Guri i Bogdanit mund të jetë Guruzhupi i sotëm, që në gjuhën e popullit ruan kuptimin e “Famullisë së Gurit”, siç përmendet edhe në burimet e hershme.
Kjo hapësirë, pra Hasi i lashtë, ishte djepi ku u rrit e u formua një prej figurave më të mëdha të shqiptarëve, siç është Pjetër Bogdani, të cilin jemi mbledhur për ta përkujtuar dhe nderuar me ngritjen dhe pëurimin e shtatores së tij, mu në qendër të Zymit të Hasit, në krahun e majtë të Shtjefën Gjeçovit, një tjetër atdhetar dhe kolos i dijes dhe i kulturës kombëtare. Mësimet e para Pjetri i mori nga i ungji, Ndre Bogdani, ipeshkëv i Kosovës, i cili ishte përkujdesur për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe pranë kishave të Hasit dhe Gashit. I dalluar për zgjuarsi, Ndreu e çoi nipin në Kolegjin e Françeskanëve në Çiprovec, e më pas në Romë, ku më 1650 kreu studimet dhe u shugurua meshtar në Bazilikën e Loretos. Ai mori doktoratën në teologji dhe në vitet që pasuan shërbeu me përkushtim në trojet shqiptare, në Gash, në Pult, në Shkodër e në Tivar.
Në vitin 1677, pas një rruge të gjatë shërbimi dhe përndjekjeje, u emërua Arqipeshkv i Shkupit, duke pasuar të ungjin e tij. Ishte koha kur në viset shqiptare përplaseshin dy botë: ajo e errësirës osmane dhe ajo e dritës evropiane. Bogdani zgjodhi dritën, arsimin, gjuhën dhe kulturën shqiptare.
Në Padova, në vitin 1685, botoi kryeveprën “Çeta e Profetëve” (Cuneus Prophetarum), librin që përbën themelin e prozës shqipe. E shkroi në shqip dhe latinisht, e përktheu vetë në italisht, duke e bërë kështu një vepër të përbotshme. Në këtë libër, Bogdani bashkoi dijen biblike me filozofinë, historinë e kulturën e popullit të vet. Përfshiu toponime, shprehje dhe fjalë të lashta të Hasit, duke ruajtur kështu thesarin gjuhësor të shqipes. Ai u bë mbrojtësi më i hershëm i fjalës shqipe, që në atë kohë rrezikohej nga pushtimi dhe asimilimi.
Në një letër të vitit 1651, dërguar në Propaganda Fide, Pjetër Bogdani kërkonte libra në gjuhën shqipe dhe mësues për shkollat që donte të hapte në Gash e në Shkodër. Ai kërkonte “Doktrina shqipe”, “Gramatikë ilirike” dhe “Fjalorë të gjuhës së popullit”, duke e dëshmuar qartë se arsimi në shqip ishte misioni i tij i parë. Në shumë letra drejtuar Selisë së Shenjtë, ai kërkon hapjen e shkollave në Barbullush, Rrjoll e Mirditë, për të mësuar fëmijët “në gjuhën e nënës së tyre”. Në fund të jetës, ai iu bashkua kryengritjes së shqiptarëve kundër Perandorisë Osmane, në krah të gjeneralit Pikolomini, duke udhëhequr me flamur kryqi pesë mijë shqiptarë të krishterë. Por në Prishtinë, gjatë epidemisë së murtajës, u sëmur dhe ndërroi jetë në dhjetor 1689.
Pas tërheqjes së ushtrisë austriake, pushtuesit e zhvarrosën dhe përdhosën trupin e tij, por vepra dhe emri i tij mbetën të pavdekshëm. Sot, katër shekuj më vonë, ne e kujtojmë Pjetër Bogdanin jo vetëm si klerik të urtë e dijetar të madh, por si një themeltar të ndërgjegjes kombëtare shqiptare. Ai na la mësimin e përjetshëm se:
DIJA, GJUHA DHE FEJA E NDRIÇUAR JANË SHTYLLAT MBI TË CILAT NGRIHET NJË KOMB.
Në këtë ditë solemne, kur shtatorja e tij ngrihet në Zym, aty ku tingëllon ende gjuha e tij dhe frymon shpirti i Hasit, ne përkulemi me nderim para këtij kolosi që ndriçoi shekujt. Emri i tij është një dritë që nuk shuhet, dhe “Çeta e Profetëve” mbetet dëshmi se fjala shqipe është po aq e lashtë sa edhe vetë dashuria për lirinë.
Lavdi Pjetër Bogdanit, birit të Hasit, dijetarit të Evropës dhe themeluesit të prozës shqipe!
