Teksti i Andriçit i vitit 1939 nuk është thjesht një vëzhgim kulturor apo diplomatik, por pjesë e një projekti ideologjik më të gjerë, të ngulitur në politikat ekspansioniste të Beogradit. Siç shprehet historiania Miranda Vickers në librin e saj “Between Serb and Albanian”, intelektualët serbë në periudhën midis dy luftërave botërore shpesh luanin një rol të rëndësishëm në formulimin e politikave shtetërore, duke përforcuar diskurse që më pas shndërroheshin në aksione politike e ushtarake.
Duke u bazuar në tekstin origjinal të dokumentit dhe në literaturën mbështetëse akademike, ky shkrim argumenton se elaborati nuk ishte thjesht një reagim taktik ndaj fashizmit italian, por një manifestim i qartë i doktrinës së vazhdueshme serbomadhe për daljen në detin Adriatik, mohimin e shtetësisë shqiptare dhe legjitimimin e copëtimit territorial të Shqipërisë.
Dy fytyrat e Ivo Andriqit
Në historinë e letërsisë botërore, Ivo Andriq njihet si laureat i çmimit Nobel, një humanist që përshkroi me mjeshtëri urat e komunikimit në Ballkan. Megjithatë, në historinë politike të shqiptarëve, ai shfaqet me një profil diametralisht të kundërt. Dokumenti i titulluar “Elaborat për Shqipërinë”, i datës 30 janar 1939, i hartuar kur Andriq mbante postin e lartë në Ministrinë e Jashtme të Mbretërisë së Jugosllavisë, shërben si një dëshmi arkivore e qasjes “Realpolitik” të Beogradit ndaj çështjes shqiptare.
Studiuesi Rexhep Qosja, në analizat e tij mbi këtë dokument, thekson se elaborati i Andriqit nuk është një incident i izoluar, por “hallkë e një zinxhiri të gjatë elaboratesh antishqiptare” që fillojnë me Naçertanien e Garashaninit dhe vazhdojnë me projektet e Çubrilloviqit. Qëllimi i këtij punimi është të zbërthejë argumentet e Andriqit brenda vetë tekstit dhe t’i vendosë ato në kontekstin e gjerë të strategjisë serbe në Ballkan.
Obsesioni Historik: Dalja në Adriatik dhe “E Drejta Historike”
Në pjesën e parë të elaboratit, Andriq bën një rezyme historike që nga Luftërat Ballkanike, duke u përpjekur të legjitimojë aspiratat serbe mbi Shqipërinë e Veriut. Ai shkruan qartë se formimi i shtetit shqiptar në vitin 1912 ishte një dëm për Serbinë, pasi i hoqi asaj “daljen në det, të cilën trupat serbe e kishin zënë” (Faqe 49, Dokumenti).
Sipas tekstit të Andriqit:
“Shkodra ka qenë kryeqytet i sundimtarëve serbë. Populli ka derdhur përrenj gjaqe për Shkodrën e sidomos për luftën e vitit 1913… Lugina e Drinit me Shkodrën përbën një tërësi gjeografike dhe ekonomike me Malin e Zi dhe me krahinat kufitare të Serbisë.” (Faqe 50).
Këtu vërehet ajo që historiani Noel Malcolm e quan “mitologjizim i gjeografisë”. Andriq përdor argumente pseudo-historike dhe ekonomike për të justifikuar aneksimin. Ai ringjall qëndrimin e Nikolla Pashiqit, duke argumentuar se një Shqipëri e pavarur është e pamundur dhe se, nëse ajo nuk mund të jetë nën ndikimin ekskluziv serb, atëherë më mirë të ndahet.
Dokumenti zbulon se për diplomacinë jugosllave, pavarësia e Shqipërisë ishte vetëm një “funksion i marrëdhënieve italo-jugosllave” dhe jo e drejtë e vetëvendosjes së popullit shqiptar.
Logjika e copëtimit: “E keqja më e vogël”
Thelbi i elaboratit të vitit 1939 është propozimi për ndarjen e Shqipërisë midis Jugosllavisë dhe Italisë fashiste. Në këtë periudhë, kur Italia po përgatitej për pushtimin e prillit, Andriq sugjeron se Beogradi nuk duhet të rrijë duarkryq.
Në seksionin “Ndarja e Shqipërisë” (Faqe 54), Andriq shtron tezën se marrja e Shqipërisë së Veriut është kompensim i domosdoshëm strategjik:
“Me ndarjen e Shqipërisë do të zhdukej qendra tërheqëse për pakicën shqiptare në Kosovë, e cila, në situatën e re, do të asimilohej më lehtë.” (Faqe 54).
Ky pasazh është thelbësor për të kuptuar se ekspansionizmi territorial shkonte krah për krah me inxhinierinë demografike. Andriq propozon që kufiri i ri të shkojë gjatë lumit Mat dhe Drinit të Zi, duke i siguruar Jugosllavisë:
- Sigurinë strategjike të Malit të Zi dhe Kosovës.
- Luginat tektonike të Liqeneve të Ohrit dhe Prespës.
- Shkodrën si qendër ekonomike.
Siç vërejnë historianët si Beqir Meta apo Paskal Milo, ky propozim i Andriqit bie ndesh me çdo parim të së drejtës ndërkombëtare të kohës (Lidhja e Kombeve), duke e trajtuar Shqipërinë si plaçkë tregu për fuqitë e mëdha.
Ideologjia e asimilimit fetar
Një nga aspektet më makiaveliste të elaboratit është analiza që Andriq i bën strukturës fetare të popullsisë shqiptare në Veri, për të justifikuar lehtësinë e pushtimit.
Ai shkruan në faqen 54:
“Ne eventualisht do të fitonim ende dhe 200,000 – 300,000 shqiptarë, por ata në pjesën më të madhe janë katolikë, marrëdhëniet e të cilëve me shqiptarët myslimanë asnjëherë nuk kanë qenë të mira… Çështja e emigrimit të shqiptarëve myslimanë në Turqi gjithashtu do të bëhej në rrethana të reja, sepse nuk do të kishte asnjë farë aksioni të fuqishëm që ta ndalonte atë.”
Këtu, Andriq shpërfaq një cinizëm të thellë:
- Ai llogarit në përçarjen fetare (divide et impera), duke supozuar gabimisht se katolikët shqiptarë do të pranonin më lehtë sundimin sllav sesa bashkëjetesën me myslimanët shqiptarë – një tezë që historia e Lidhjes së Prizrenit dhe kryengritjet e malësorëve e kishin hedhur poshtë.
- Ai parashikon vazhdimin e shpërnguljes së dhunshme të myslimanëve drejt Turqisë, një politikë që Jugosllavia e kishte aplikuar tashmë përmes Konventës Jugosllavo-Turke të vitit 1938.
Studiuesi kroat, Branimir Anzulovic, në veprën e tij “Heavenly Serbia”, argumenton se intelektualët serbë shpesh përdornin përkatësinë fetare për të dëshmuar se kombet e tjera ishin “të papjekura” ose “të konvertueshme”, dhe Andriq nuk bën përjashtim në këtë rast.
Gjeopolitika përballë Italisë: Shqipëria si “monedhë këmbimi”
Dokumenti tregon frikën e Jugosllavisë nga rrethimi italian. Andriq argumenton se nëse Italia merr gjithë Shqipërinë, ajo do të kërcënojë Selanikun dhe do të izolojë Jugosllavinë (“Pikëpamja e Pashiqit”, Faqe 51).
Megjithatë, zgjidhja që ofron Andriq nuk është mbrojtja e pavarësisë së Shqipërisë si shtet tampon, por eliminimi i saj. Ai shprehet:
“Meqenëse nuk mundemi të vendosim gjendjen në Shqipëri siç ishte para evakuimit të ushtrisë… atëherë, në këto kushte ne duhet të kërkojmë kufij nën protektoratin italian.” (Faqe 51).
Kjo dëshmon tezën e historianit Oliver Jens Schmitt, i cili thekson se elitat politike të Ballkanit shpesh e shihnin shtetësinë shqiptare si një “anomali të përkohshme”. Për Andriqin, Shqipëria nuk ishte subjekt i historisë, por objekt i kompensimeve territoriale.
Elaborati i Ivo Andriqit i vitit 1939 qëndron si një dokument i pakontestueshëm i ideologjisë ekspansioniste serbe. Përmes analizës së tekstit, dalin në pah tre shtylla kryesore të kësaj ideologjie:
- Mohimi i kombit: Shqiptarët shihen si masa të paafta për shtetformim, të ndara fetarisht dhe të destinuara për asimilim ose dëbim.
- Militarizmi strategjik: Nevoja për “kufij natyrorë” (Drini, Shkodra) prevalon mbi të drejtën etnike.
- Realpolitika makiaveliste: Gatishmëria për të bashkëpunuar edhe me fashizmin italian për të copëtuar një fqinj, në emër të interesave shtetërore serbe.
Ky dokument rrëzon mitin e Jugosllavisë mbretërore si një viktimë pasive e fashizmit; ai tregon se Beogradi ishte një aktor aktiv që kërkonte të përfitonte nga kaosi evropian për të realizuar ëndrrën e vjetër të daljes në Adriatik, duke sakrifikuar Shqipërinë. Siç vëren studiuesi Z. Shtylla në parathënien e botimit të dokumentit (Faqe 55), idetë e paraqitura nga Andriq në 1939 “nuk kanë ndonjë ndryshim thelbësor nga ato që ndeshen ende sot në qarqet e institucionalizuara serbe”, duke dëshmuar një vazhdimësi të frikshme historike. Përgatiti Elis Buba / usalbanianmediagroup.com
Burime:
- Burimi Parësor: Andriq, Ivo. “Elaborat për Shqipërinë” (1939). (Bazuar në dokumentet e arkivuara dhe të përkthyera në revistën “Kosova”, Nr. 2(24)/1977).
- Hashani, Ylli. 2025. “SHPËRNGULJA E SHQIPTARËVE NGA KOSOVA NË SHQIPËRI NË VITET 1930-1938”. Studime Historike, no. 2
- Qosja, Rexhep. “Strategjia e bashkimit shqiptar”.
- Malcolm, Noel. “Kosova: Një histori e shkurtër”.
- Schmitt, Oliver Jens. “Shqiptarët: Një histori midis Lindjes dhe Perëndimit”.
