Dr. Jolanda Lila
Me emrin e Kadaresë, për herë të parë në historinë e saj, letërsia shqipe fitoi një brendi dhe funksion të ri, pikërisht universalitetin. Që prej përkthimit në frëngjisht të romanit të tij të parë (shkruar në moshën 25-vjeçare) “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (Le général de l’armée morte), në vitin 1970, vepra e tij u bë e njohur kudo, pasi brenda 3 vjetësh, ky roman u përkthye edhe në 15 gjuhë të tjera, si: anglisht, turqisht, arabisht, gjermanisht, rumanisht, holandisht, etj. Kështu, vit pas viti, filluan të përktheheshin edhe veprat e tjera të tij, duke e çuar në mbi 45 numrin e gjuhëve, në të cilat është përkthyer kjo krijimtari.
Përkthimet dhe botimet më të shumta i janë bërë në Francë, ku numërohen plot 238 botime e ribotime veprash, madje disa tituj janë botuar fillimisht në frëngjisht, pastaj në shqip, ose ka pasur edhe botime të njëkohshme, në shqip dhe në frëngjisht.
Vetë Kadareja e ka konsideruar “atdhe të dytë “ Francën, pasi politika kulturore franceze dhe kritika e media e këtij vendi, e bëri të njohur në mbarë botën. Frëngjishtja është gjuha e dytë në të cilën është përkthyer pothuajse e gjithë vepra e tij.
Në këtë kuadër është e rëndësishme të nxjerrim në pah mënyrën e receptimit të veprës së Kadaresë nga lexuesi francez, ku referuar numrit të shitjeve dhe nivelit të qarkullimit, mund të themi se vepra e këtij autori receptohet më shumë në frëngjisht sesa në gjuhën shqipe. Prej vitesh, ai është përfshirë në programet shkollore franceze me veprën “Kush e solli Doruntinën”, gjë që tregon rëndësinë e këtij autori, por edhe njohjen e letërsisë shqipe në këto kurrikula. Janë rreth dy milion nxënës, që në fazën më të rëndësishme dhe më serioze të formimit të tyre, njihen dhe studiojnë veprën e Kadaresë. Përfshirja e tij në kurrikulat e arsimit të detyrueshëm shkollor është tregues i statusit që gëzon ky autor në kulturën franceze.
Receptimi i një vepre letrare lidhet me reagimin e lexuesit dhe të kritikës letrare ndaj një teksti letrar. Tradita, botëkuptimi, zakonet, politikat e një vendi etj., përcaktojnë edhe horizontin pritës të tekstit letrar. Zinxhiri komunikativ nga vepra tek lexuesit, përbën edhe shumësinë e kuptimeve, të ndjesive dhe të interpretimeve. Një rol të rëndësishëm në përcaktimin e horizontit pritës luan edhe niveli i përkthimit të veprës letrare. Roli i përkthyesit konsiston në zhvendosjen e një objekti shpirtëror nga një sferë kulturore në një tjetër, operon mes dy botëve që nuk komunikojnë mes tyre. Vepra e shkrimtarit Ismail Kadare pati fatin e mirë që të mos tjetërsohet dhe të mos e humbasë larminë kuptimore dhe vlerat e saj artistike në procesin e përkthimit në një nga gjuhët më të rëndësishme evropiane, pikërisht në frëngjisht. Qysh në motërzimin e saj të parë në gjuhën frënge arriti që të tërheqë vëmendjen dhe të krijojë një popullaritet të madh. “Enigma elegante” është quajtur nga kritika franceze përkthyesi Jusuf Vrioni, për shkak të anonimatit të përkthimit të tij të veprës “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”.
Niveli i lartë i përcjelljes së veprës së Kadaresë në frëngjisht ishte përcaktues edhe për suksesin e saj. E theksojmë këtë aspekt, pasi në historinë e përhapjes së letërsisë nga njëra kulturë në tjetrën, kemi shumë raste, në të cilat, kryevepra botërore, apo vepra të rëndësishme letrare, fillimisht janë receptuar ftohtësisht nga lexuesit e kulturës pritëse, për shkak të nivelit të dobët përkthimor. Në këtë kuadër, mjafton të kujtojnë rastin e përfaqësuesit të realizmit magjik, romancierit Juan Rulfo. Për shkak të përkthimit të dobët në anglisht, kryevepra e tij, romani “Pedro Parramo” mbeti në hije për shumë vite. Sot, ky roman konsiderohet ndër veprat më të përkthyera në botë, duke njohur më shumë se 50 përkthime, megjithëse për shumë kohë u pa me indeferentizëm nga lexuesit e huaj. Histori të ngjashme kanë ndodhur me disa vepra të tjera të letërsisë botërore, por përkthimi i veprës së Kadaresë “qëlloi në shenjë”, qysh në përkthimin e parë në frëngjisht.
Nuk dimë sesi mbërriti në Francë, nuk dimë as se cili ishte zbuluesi i tij i parë, por, pavarësisht nga rruga dhe pavarësisht nga zbuluesi, ai, me siguri, siç thotë edhe studiuesi Bashkim Kuçuku, do të mbërrinte në metropolet letrare të Evropës, pasi atë e tërhiqte fusha magnetike e veprave gjithësore.
Prej gati 50 vjetësh tashmë, thuajse çdo vepër e Kadaresë që botohet në shqip përkthehet e qarkullon edhe në frëngjisht. Ndonëse frëngjishtja është gjuha e dytë e veprës së Kadaresë, për nga niveli i qarkullimit dhe i popullaritetit, kjo gjuhë është e para që ka ndikuar në rrezatimin universal të veprës së tij.
Nisur nga të dhënat statistikore, arrin në konkluzionin se vepra e Kadaresë është lexuar e receptuar më tepër në frëngjisht sesa në gjuhën shqipe. Ky deduksion përftohet nga dy tregues kryesorë:
Së pari, nga numri i kopjeve të shitura, ku në të gjitha statistikat zyrtare vepra e Kadaresë, veçanërisht romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” vijon të renditet ndër veprat më të shitura e më të pëlqyera në Francë. Kjo vepër u rendit nga “Le Monde”, bazuar nga një sondazh kombëtar me lexuesit, edhe si një nga 100 librat më të rëndësishëm të shekullit. Popullsia franceze, është më tepër se 65 milion banorë, gjë që nënkupton edhe potencialin e shtrirjes së madhe numerike të lexuesve në raport me Shqipërinë.
Së dyti, përveç leximit dhe popullaritetit më të madh që ka në Francë, vepra e Kadaresë ka si gjuhë të parë reference universale, frëngjishten. Dhjetëra përkthime të veprës së tij në gjuhë të tjera të botës i referohen versionit frëngjisht të veprës së tij. Shumë pak tituj të veprës së tij janë përkthyer drejtpërdrejt prej gjuhës amë shqipes. Kjo vetëkuptohet me përparësinë e përhapjes së gjerë të frëngjishte në raport me gjuhën shqipe.
Këto argumente tregojnë se Franca mund të jetë vërtet “atdheu i dytë” për Kadarenë, por frëngjishtja është, padyshim, gjuha e parë që ka ndikuar në përhapjen e shpejtë dhe në qarkullimin e gjerë të veprës së tij nëpër vende të ndryshme të botës.
Dr. Jolanda Lila – Studiuese në Qendrën e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA)
