Fanatikët e Italisë që ruajtën kulturën shqiptare

©LekëMatrënga

Disa mbishkrime në gjuhën shqipe të gjetura dhe të botuara nga Giuseppe Schirò, i përkasin kësaj periudhe, ndërsa afresket nga piktori i njohur Pietro Novelli dhe disa nga ikonat e pikturuara nga murgjit Kretas të Mezzojuso, të ruajtura tani në Piana, datojnë që nga gjysma e dytë e shekullit XVII. Selia e vitit 1937 e Eparkisë së Shqiptarëve të Sicilisë.

©PietroNovelli

Kah gjysma e parë e shekullit të XVIII-të Arbëreshë Pianooti, ​​në një fazë të krizës serioze socio-kulturore, filloi një proces të thellë të rinovimit shpirtëror dhe kulturor falë veprës së Fr. Giorgio Guzzetta, themelues i Seminarit Greko-Shqiptar të Palermos, instituti që siguroi mbështetje vendimtare për ruajtjen dhe zhvillimin e trashëgimisë fetare dhe kulturore të komuniteteve siciliano-shqiptare.

©Giorgio Guzzetta

Seminari kreu funksionin e tij rigjenerues, duke formuar jo vetëm priftërinjtë e ritit greko-bizantin, por të gjithë klasën arbëreshe sunduese dhe intelektuale. Disa nga përfaqësuesit më të shquar të komuniteteve të studiuara atje: Paolo Maria Parrino, Nicolò Chetta, Giuseppe Crispi, Demetrio Camarda, Nicola Barbato, Giuseppe Schirò dhe shumë të tjerë.

Shekujt XIX dhe XX regjistruan përparim të mëtejshëm në kulturën dhe letërsinë italo-shqiptare. Një grup i madh intelektualësh, të shtyrë mbi të gjitha nga parimet romantike, u interesuan për historinë, gjuhën dhe traditat poetike të njohura.

Arbëreshët e Italisë, dhe fushat në veçanti, kontribuan në këtë periudhë me përpjekje të admirueshme për rilindjen historike dhe kulturore të Shqipërisë, e cila u kthye në një komb pas më shumë se pesë shekuj të dominimit turk.

Figura të mëdha të intelektualëve arbëreshë Pianooti luajtën një rol shumë të spikatur në këtë mision. Midis këtyre, shquhet figura dhe personaliteti i Demetrio Camarda (Dhimitër Kamarda), autor i esesë së famshme mbi gramatologjinë krahasuese për gjuhën shqipe (Livorno, 1864) dhe të Shtojcës (Prato, 1866) që përbëjnë monumentet e para të kulturës italo-shqiptare.

©Dhimitër Camarda

Eseja është përpjekja e parë shkencore dhe sistematike për të studiuar gjuhën shqipe bazuar në teoritë më moderne gjuhësore të kohës. Përpjekja e Camarda-s, megjithëse e vjetëruar shkencërisht sot, kontribuoi në njohjen e kombësisë shqiptare, duke i dhënë gjuhës së tij një dinjitet dhe pavarësi që ishin mohuar deri më tani.

Në shtojcë ai mblodhi më të mirën e poezisë popullore tradicionale të komuniteteve shqiptare të Italisë, duke siguruar një demonstrim të mëtejshëm të lashtësisë së asaj kulture. Camarda, përveç se ishte një dijetar dhe një njeri me besim, ishte edhe një patriot i bindur dhe për këtë arsye së shpejti iu desh të largohej nga Piana për shkak të persekutimeve të Bourbon.

Vazhdues i denjë i veprës së Camarda ishte Giuseppe Schirò. Poet, publicist, historian, gjuhëtar, studiues dhe mbledhës i vëmendshëm i traditave poetike siciliano-shqiptare, profesori i parë universitar i Katedrës së gjuhës shqipe në Institutin Oriental të Napolit, Schirò la një prodhim të gjerë letrar.

Shkrimet e tij u botuan nga 1887 (Rapsodie Albanesi) deri më 1923 (Këngë tradicionale). Ndër prodhimet e tij më të mira poetike janë idili rinor Milo dhe Haidhe që dinin disa botime dhe një përkthim frëngjisht, poezitë, ‘’Te dheu i huaj’’ (“Në një tokë të huaj”) botuar më 1900 dhe 1947, dhe Këthimi (“Kthimi”) Botuar pas vdekjes më 1965. Në qendër të reflektimeve të tij poetike të munduara janë motivet e letërsisë italo-shqiptare të iniciuara nga kalabrezo-shqiptari Jeronim de Rada.

Hulumtimi i parë historiografik në lidhje me komunitetet shqiptare të Siçilisë dhe botimi i dokumenteve të shumta të pabotuara janë për shkak të veprimtarisë kulturore shumëplanëshe dhe të pashtershme të Schirò. Falë koleksioneve të saj të letërsisë popullore, sot ekziston një material i çmuar që ndriçon trashëgiminë e pasur poetike dhe etnike të siciliano-shqiptarëve.

Ky profil i përfaqësuesve kryesorë të kulturës dhe letërsisë arbëreshe të Pianës nuk është i kompletuar pa kujtuar Cristina Gentile Mandalà, një nga gratë e para arbëreshe që iu përkushtua rritjes së trashëgimisë etnografike të Pianos, Nicola dhe Giuseppe Camarda, vëllezër të Demetrios, përkatësisht, disa vepra të përkthimit të klasikëve grekë dhe të përkthimit në dialektin Piana të Ungjillit të Shën Mateut (Londër, 1868)

Nicola Brancato, Carlo Dolce dhe Trifonio Guidera, poetë që interpretojnë ndjenjat fetare dhe popullore, Zonja Paolo Schirò i cili zbuloi Mesharin e Buzukut, vepra e parë e letërsisë shqipe (1555), dhe botoi fletën e së Dielës Fiala e t’in’Zoti në gjuhën arbëreshe.

Francesco Saluto, magjistrat, autor i eseve juridike dhe themelues i shkollës me të njëjtin emër në Palermo, e cila për vite të tëra, deri në periudhën e dytë të pasluftës, priti studentë të shumtë të varfër të Pianës.

Giorgio Costantini, historian dhe adhurues i kujdesshëm i traditave, Marco La Piana i cili i çoi studimet gjuhësore dhe etimologjike të shqipes në një fazë shumë të përparuar, duke lënë një botim gramatikor historik dhe një fjalor etimologjik të pabotuar.

Vëllezërit Rosolino dhe Gaetano Petrotta, njëri, autor i iniciativave të shumta të promovimit kulturor dhe tjetri, një studiues i shquar i letërsisë shqipe dhe profesori i parë i gjuhës dhe letërsisë shqipe në Fakultetin e Letrave në Palermo, papas Gjergji Schirò, përkthyes i palodhur i teksteve fetare greke në gjuhën arbëreshe.

Në vazhdën e një tradite kaq të rëndësishme është kontributi i tanishëm kulturor i Giuseppe Schirò Di Modica, poet dhe eseist, nga Giuseppe Schirò Di Maggio, poet dhe dramaturg, nga Antonino Guzzetta, gjuhëtar dhe profesor i gjuhës dhe letërsisë shqipe në Fakultetin e Letrave të Universitetit të Palermos.

Së fundmi, ka shumë shprehje të tjera kulturore si biblioteka komunale “Giuseppe Schirò”, muzeu qytetar “Nicola Barbato”, shoqatat kulturore dhe promovuese, institucionet e shkollës publike, ikonografët, piktorët, mozaikistët, artizanët, të cilët në mënyra të ndryshme kontribuojnë në mënyrë të vlefshme për mbrojtjen dhe përmirësimin e trashëgimisë së çmuar shqiptare./visitpiana