Shqiponja e zezë dykrenare mbi fushë të kuqe, simboli i flamurit kombëtar shqiptar, rrënjët i ka shumë më të lashta se Mesjeta shqiptare. Ky simbol paraqitet që në Romën e vonë dhe u trashëgua nga Perandoria Bizantine, ku u përdor si emblemë e sovranitetit perandorak. Një numër i madh perandorësh që e përdorën këtë simbol ishin me origjinë ilire, si Diokleciani, Konstandini i Madh dhe Justiniani. Përmes strukturave ushtarake, titujve fisnikërorë dhe lidhjeve aristokratike, shqiponja dykrenare u transmetua tek familjet feudale të Ballkanit — përfshirë edhe dinastinë shqiptare të Kastriotëve. Ky artikull analizon evoluimin e simbolit dhe mënyrën si u bë pjesë e identitetit të elitës arbërore dhe më pas e ndërgjegjes kombëtare shqiptare.
Origjina e lashtë e shqiponjës dykrenare në Romën e Lindjes
Shqiponja me një kokë ka qenë simbol ushtarak i legjioneve romake që nga periudha republikane. Por forma dykrenare, sipas studiuesit Steven Runciman, fillon të përdoret në kohën e Perandorisë Romake të Lindjes, si një evolucion i shqiponjës monokrenare romake, në kontekstin e ndryshimit të strukturës administrative dhe konceptit të sovranitetit (Runciman, Byzantine Civilisation, 1933).
Pas ndarjes së Perandorisë Romake në vitin 395, shqiponja dykrenare u interpretua si simbol i autoritetit të perandorit mbi Perëndimin dhe Lindjen, pra dy botë politike që mbeteshin teorikisht të bashkuara nën një sovran (Ostrogorsky, History of the Byzantine State, 1969).
Bizantinologët si George Dennis dhe John Haldon theksojnë se ky simbol përdorej vetëm nga shtëpia perandorake dhe nga individë që gëzonin lidhje të drejtpërdrejta me oborrin, kthyer kështu në emblemë të prestigjit politik dhe kishtar.
Perandorët me origjinë ilire dhe përdorimi i simbolit
Pjesa më e madhe e perandorëve të shekujve III–VI dolën nga provincat ilire të Perandorisë. Studiuesi Alexander Demandt dhe më herët Theodor Mommsen përmendin se në këtë periudhë ishte krijuar “dynastia illyrica” — varg perandorësh të lindur në provincat e Ilirisë (Demandt, Die Spätantike, 1989).
Disa prej më të rëndësishmëve që lidhen drejtpërdrejt me shfaqjen dhe forcimin e simbolit janë:
Diocletianus (Diokleciani) – themelues i Tetrarkisë, i lindur në Dalmatia.
Constantinus Magnus (Konstandini i Madh) – lindur në Naissus të Dardanisë (Nish të sotëm).
Iustinianus I (Justinian Velik) – me origjinë nga Tauresium pranë Shkupit.
Konstantini i Madh dhe simbolika e shqiponjës
Konstantini i Madh, një nga figurat më ndikimore të historisë së Perandorisë Romake, mori dy vendime që ndryshuan përgjithmonë të ardhmen e botës së qytetëruar. Vendimi i parë ishte shpallja e krishterimit si fe zyrtare e Perandorisë Romake, duke hapur rrugën për shndërrimin e qytetërimit perëndimor dhe atij lindor. Vendimi i dytë ishte zhvendosja e kryeqytetit nga Roma në një qytet të ri, të ndërtuar mbi themelet e Byzancës së lashtë, i cili do të mbante emrin Konstantinopojë. Këto dy akte përbëjnë pikën e kthesës, nga e cila shumë historianë e fillojnë historinë e epokës së re perëndimore dhe lindore.
Në këtë kuadër, sipas interpretimit historik, Konstantini jo vetëm ishte i vetëdijshëm për origjinën e tij iliro-shqiptare, por edhe për thellësinë e lashtësisë së këtij populli, të cilin e lidhte me pelasgët e vjetër që adhuronin shqiponjën si simbol të Zeusit. Ai shihte vazhdimësi midis shqiptarëve të kohës së tij dhe maqedonëve e epirotëve të lashtë, gjë që pasqyrohet në politikën e tij administrative: riemërtimin e trevave shqiptare me emërtime historike si Epirus Vetus, Macedonia dhe Epirus Nova. Sipas këtij vizioni, Konstantini synonte të krijonte një unitet të brendshëm historik e kulturor duke u rikthyer te emrat e lashtë të trojeve të lidhura me Filipin, Aleksandrin dhe traditat e hershme ballkanike.
Studiues të antikitetit vonë si Peter Brown, Averil Cameron dhe Walter E. Kaegi vlerësojnë se uniformizimi i simbolikës perandorake në këtë epokë përfshinte edhe përdorimin e shqiponjës, që më pas u trashëgua institucionalisht nga Bizanti.
Shpikja e termit “Perandoria Bizantine”
Termin “Perandoria Bizantine” në historiografinë europiane e shpiku historiani gjerman Hieronymus Wolf (1516-1580).
Kur konkretisht: Wolf e përdori termin për herë të parë në vitin 1557 (ose 1555 sipas disa burimeve) në veprën e tij madhore burimore “Corpus Historiae Byzantinae”. Kjo ishte rreth një shekull pas rënies së Kostandinopojës në 1453.
Pse u përdor: Ky term u krijua nga Wolf për të dalluar Perandorinë Romake të Lindjes nga Perandoria Romake e lashtë, kryesisht duke u fokusuar në qytetin e lashtë të Bizantit (emri i vjetër i Kostandinopojës), megjithëse vetë banorët e kësaj perandorie, kurrë nuk e identifikuan veten si bizantinë. Ata e quanin veten “Romakë” (Rhomaioi) dhe shtetin e tyre si “Perandoria Romake” (ose Romania). Popullarizimi i këtij termi ndihmoi në themelimin e asaj që sot njihet si disiplina e Bizantologjisë.
Shqiponja dykrenare si simbol bizantin dhe shpërndarja tek familjet aristokrate
Në Perandorinë Bizantine shqiponja dykrenare u bë simbol ekskluziv i familjes perandorake Paleologe pas shekullit XIII (Kazhdan, Oxford Dictionary of Byzantium, 1991). Nga ky moment, sipas historianeve Angeliki Laiou dhe Judith Herrin, shqiponja dykrenare filloi të përdorej edhe nga familjet aristokrate që kishin lidhje me oborrin.
Kronikat bizantine përmendin shpesh se dhënia e titujve si:
archon,
sebastos,
despotēs,
kesar,
shoqërohej edhe me të drejtën e përdorimit të disa elementeve heraldike, përfshirë shqiponjën dykrenare.
Kjo praktikë e transmetimit të simbolit përmes formave të nderimit perandorak është e dokumentuar mirë nga Donald Nicol, The Byzantine Aristocracy and Its Military Function (1976).
Përdorimi i shqiponjës dykrenare te princat shqiptarë
Sipas historisë së heraldikës shqiptare, princërit e Mesjetës — Dukagjinët, Arianitët, Muzakajt, Gropajt — kishin marrë tituj dhe privilegje bizantine, sikurse dëshmojnë dokumentet arkivore të botuara nga Fan S. Noli, Aleks Buda dhe Giuseppe Valentini.
Muzakajt përdornin një shqiponjë dykrenare me yll.
Dukagjinët përdornin shqiponjë monokrenare.
Kastriotët, siç dëshmon Marin Barleti në Historia de vita et gestis Scanderbegi (1510), mbanin një shqiponjë të zezë dykrenare në fushë të kuqe.
Studiuesi italian Zef Skiroi (Giuseppe Schirò)dhe shqiptari Aleksandër Meksi theksojnë se kjo simbolikë nuk është produkt lokal i shek. XIV, por import heraldik i drejtpërdrejtë nga I ashtuquajturi më vonë, Bizanti, rezultat i marrëdhënieve politike, martesave dhe titujve që prijësit shqiptarë gëzonin prej shekujsh.
Origjina etnike e emrit “shqiptar” dhe refuzimi i tezës së “totemit të shqipes”
Disa shpjegime popullore sugjerojnë se simboli i shqiponjës lidhet me emrin “shqiptar” si “bir i shqipes”. Por studimet historike dhe gjuhësore nga Eqrem Çabej, Shaban Demiraj dhe Mathieu Aref e kundërshtojnë këtë hipotezë, duke theksuar se:
Termat “shqip”, “shqiptar” dalin vetëm pas shek. XVII.
Emri i lashtë i popullit ishte “Arbër”, “Arbanon”, “Arbanenses”.
Fjala “shqip” fillimisht nënkuptonte “qartë, kuptueshëm”, jo “shqipe”.
Pra nuk ka lidhje kronologjike dhe semantike midis simbolit heraldik të shek. XIV dhe termit etnolingjistik post-otoman.
Rikthimi i flamurit të Kastriotëve në Rilindjen Kombëtare
Gjatë shekujve të pushtimit osman u humbën detajet e sakta të flamurit. Studiues si Nassuh Ducellier, H. T. NorrisdheRobert Elsie citojnë burime të Rilindjes që jepnin variante me shqiponjë të bardhë, me një kokë, ose me forma të shtrembëruara.
Vetëm në fund të shek. XIX, përmes leximin kritik të Barletit nga rilindësit shqiptarë, u rikthye forma e saktë e flamurit të Kastriotëve, i cili u përhap menjëherë në diasporë dhe në trevat shqiptare, duke u bërë simboli zyrtar i Pavarësisë së 1912-s.
Flamuri shqiptar me shqiponjën e zezë dykrenare nuk është një shpikje e vonë mesjetare, e as një simbol “etnik” apo “totemik”. Ai përfaqëson një traditë të gjatë perandorake, të lidhur me Perandorinë Romake të Lindjes dhe me figurat kyçe të saj — shumë prej të cilëve kishin prejardhje ilire. Përmes strukturave të shtetit bizantin, titujve dhe lidhjeve të aristokracisë, ky simbol ju percoll edhe elitave shqiptare, duke kulmuar me dinastinë e Kastriotëve. Por u përvetësua edhe nga princa të tjerë te huaj në rajon. Shekuj më vonë, ai u shndërrua në simbol kombëtar, duke mbartur brenda tij një shtresëzim historik që e lidh Shqipërinë drejtpërdrejt me botën e lashtë iliro-romake./ Përgatiti Elis Buba / usalbanianmediagroup.com
