Debati mbi autoktoninë, shtrirjen dhe identitetin shqiptar në Ballkan mbetet një nga çështjet më të ndjeshme të historisë së rajonit. Në këtë debat, dy burime të rëndësishme – studimi i Hugh Poulton Who Are the Macedonians? (1995) dhe seria britanike Peace Handbooks e vitit 1920 – ofrojnë një vështrim të qartë mbi realitetin demografik shqiptar dhe rolin e tij në Maqedoni, Kosovë, Mal të Zi, Serbi dhe Epir.
Poulton, me qartësinë e tij analitike, thekson se Shkupi është një qytet me identitet historik shqiptar, i cili pavarësisht një shekulli represioni, po rikthehet natyrshëm në përbërjen e tij etnike tradicionale. Ndërsa Peace Handbooks, një dokument zyrtar i Foreign Office britanik, ofron një panoramë të detajuar të shtrirjes së shqiptarëve në trojet e aneksuara nga shtetet fqinje, duke konfirmuar autoktoninë shqiptare në një hapësirë shumë më të gjerë nga sa pranohet shpesh sot.
Poulton: Shkupi, “qyteti më i madh shqiptar në botë”
Në veprën e tij, Hugh Poulton argumenton se edhe në vitin 1995, pas më shumë se 100 vitesh persekutimesh, shpërnguljesh dhe vrasjesh të shqiptarëve nga pushteti serb e jugosllav, Shkupi kishte rreth 40% shqiptarë. Kjo shifër, sipas tij, ishte tregues i një rikthimi demografik të pandalshëm.
Poulton shkon më tej dhe shkruan se:
Shkupi është qyteti më i madh shqiptar në botë.
Ky vlerësim nuk është metaforë, por konkluzion mbi të dhënat demografike, përhapjen etnike në lagjet e qytetit dhe ritmet e rritjes së popullsisë shqiptare. Për Poulton, Shkupi nuk ishte thjesht një qendër me minoritet shqiptar, por një qytet me strukturë të thellë dhe të lashtë shqiptare, e cila po dilte sërish në pah.
Peace Handbooks (1920): Dokument britanik që konfirmon shtrirjen autoktone të shqiptarëve
Dokumentet e vitit 1920 të Foreign Office britanik, të hartuar nga G.W. Prothero, japin një panoramë unike mbi shtrirjen etnike të shqiptarëve në rajon në momentin e ndarjeve të mëdha territoriale të Ballkanit. Përkundër tendencave të kohës për të minimizuar praninë shqiptare, Peace Handbooks dëshmon se shqiptarët ishin të vendosur autoktonisht dhe në shumicë në dhjetëra rajone që sot i përkasin vendeve të ndryshme të Ballkanit.
1. Shqiptarët e aneksuar nga Mali i Zi
Dokumenti britanik shënon qartë:
“In Montenegro Albanians are still found in considerable numbers… the towns and districts of Podgoritsa, Spuzh and Zhablyak… the tribes of the Kuchi, Gruda and Hoti (annexed 1913), and the towns and districts of Gusinye, Plava, Ipek, and Jakova are wholly Albanian.”
Kjo dëshmi e vitit 1920 vërteton se shumë territore që sot konsiderohen si “malazeze” janë historikisht shqiptare – nga Ulqini e Tivari, tek Podgorica, Spuzhi, Plava e Gucia, e deri në Hot, Grudë dhe Kelmend.
2. Shqiptarët e aneksuar nga Serbia
Dokumenti vijon:
“In Serbia there are very considerable settlements of Albanians round Novibazar, Mitrovitsa, Prishtina… and as far north as Kursumlye and Prokuplye.”
Pra, shtrirja shqiptare në Sanxhak, Kosovë dhe madje në veri të Moravës, është e dokumentuar qartë nga një burim zyrtar britanik.
3. Shqiptarët e Maqedonisë (të aneksuar nga Serbia pas 1913)
Për Maqedoninë e sotme, Peace Handbooks shënon:
“Scattered settlements of Albanians are found on the upper waters of the Vardar at Kalkandelen (Tetovo), round Uskub, at Kopriili (Veles), near Kumanovo and Kratovo.”
Po ashtu:
“The districts of Lyuma and Dibra are mainly Albanian, and of Okhrida three parts are Albanian and one part Bulgarian.”
Madje theksohet se edhe në Manastir (Bitola) ka “many Albanians” si në jug ashtu edhe në veri të qytetit deri në Prilep.
Këto të dhëna përputhen plotësisht me atë që përshkruan Hugh Poulton: një Shkup e një Maqedoni Perëndimore historikisht shqiptare, që ka kaluar nëpër procese të dhunshme spastrimi etnik që nga viti 1912.
4. Shqiptarët e Epirit të aneksuar nga Greqia
Sipas britanikëve të vitit 1920:
“In Epeiros, west of the Kalamas, the majority of the population is of Albanian descent as far south as Parga…”
Pra, një pjesë e madhe e Epirit të sotëm grek – nga Çamëria në veri deri në Pargë – përshkruhet si tërësisht me prejardhje shqiptare.
Edhe kur popullsia ishte bërë greqishtfolëse, dokumenti thekson autoktoninë:
“Most inhabitants speak Greek only or are bilingual… but the majority is of Albanian descent.”
Ky dallim midis gjuhës së folur dhe prejardhjes etnike është thelbësor për të kuptuar proceset e helenizimit të detyruar.
Një porosi me vlerë: “Mbretërit mund të ndryshonin besë, por jo komb”
Nga i njëjti dokument britanik vjen një citat që hedh dritë mbi karakterin e qëndrueshëm të identitetit shqiptar:
“Though the Albanian chiefs in their own worldly interests were apt to turn Mussulman, they always remained Albanians first and Mussulmans only in the second place.”
Ky citim vërteton një realitet të njohur nga historianët: shqiptarët – katolikë, ortodoksë apo myslimanë – mbajtën gjithnjë identitetin e tyre etnik si bosht themelor, pavarësisht ndryshimeve fetare.
Shkupi dhe hapësira shqiptare në dritën e dy burimeve perëndimore
Duke u mbështetur në analizën e Hugh Poulton dhe dokumentacionin britanik të vitit 1920, paraqitet një tablo e qartë:
Shqiptarët janë autoktonë në një hapësirë të gjerë që sot ndahet midis pesë shteteve ballkanike.
Shkupi ka qenë dhe po rikthehet si një qendër e fuqishme shqiptare.
Proceset e zhvendosjes së shqiptarëve ishin të imponuara politikisht, jo zhvillime natyrore.
Identiteti shqiptar ka mbijetuar përballë sllavizimit, helenizimit dhe presionit shtetëror të shekujve XX–XXI.
Nga Nishi në Artë!
Leopold von Ranke (1795–1886), themeluesi i historiografisë moderne kritike, shkruan në veprën “Die serbische Revolution” (ed. 1829) dhe tek studimet e tij mbi Ballkanin se:
“Territori shqiptar shtrihej deri në Nish dhe më thellë në Serbinë e jugut.”
Ranke e përshkruan Sanxhakun e Nishit si një zonë të mbipopulluar nga shqiptarët deri në dëbimin masiv të vitit 1877–1878, kur mbi 60.000–150.000 shqiptarë u larguan me dhunë (Muhaxhirët e Nishit).
Ranke konstaton se shqiptarët ishin popullsia kryesore e Toplicës, Prokuples, Kurshumlisë, Leskovcit dhe Veternicës — pra e gjithë hapësirës që sot ndodhet thellë brenda Serbisë qendrore.
Ky është argumenti më i rëndësishëm, sepse vjen nga babai i historiografisë moderne, i pakontestueshëm.
Burimi më autoritativ austro-hungarez: Jelinek, Sax & Seiner (Hartat etnike 1878–1910)
- Gustav Weigand
- Johann Georg von Hahn
- K. Sax
- F. Jelinek
- Dr. Felix Kanitz
- Max Seiner
Të gjithë këta përshkruajnë “vijën etnike shqiptare” që shtrihet:
në veri–verilindje: deri në NISH, Leskovac, Vranjë, Prokuple
në jug–jugperëndim: deri në ARTË, Prevezë, Arta, Janinë
Seiner (1919) shkruan:
“Elementi shqiptar formon njësinë më të madhe etnike në Maqedoni dhe Epir, dhe shtrirja e tyre arrin nga Nishi deri në Artë.”
Kjo është ndoshta deklarata më e qartë shkencore në literaturën perëndimore.
Spyridon Lambros, një nga historianët më të njohur grekë, në analizat e tij mbi Epirin (shek. XIX), pranon se:
“Zona nga Janina deri në Arta është në shumicë shqiptare nga prejardhja.”
Edhe historiani grek K. Paparigopoulos pranon se Arta ishte qendër e fiseve shqiptare në Mesjetën e vonë.
Së fundmi, Në veprën e tij monumentale “Albanesische Studien” (1853), një nga studimet themeluese të albanologjisë, Hahn shkruan se:
“Shqiptarët përbëjnë popullsinë autoktone të zonës që fillon nga Naissus (Nish) në veri dhe shtrihet deri në Gjirin e Artës në jug.”
Hahn e kishte vizituar personalisht terrenin dhe punoi gjatë me dokumente osmane dhe bizantine.
Për nga autoriteti shkencor, ky është ndër tre argumentet më të forta në fjalë.
Këto burime perëndimore, të pavarura nga narrativa nacionale të rajonit, e konfirmojnë qartë atë që historianët shqiptarë kanë theksuar prej dekadash: Shqiptarët janë një ndër popujt më të lashtë të Ballkanit./ Përgatiti Elis Buba / usalbanianmediagroup.com
