Burra shteti dhe perandorë: Gjenialiteti Ilir në krye të Romës në perëndim dhe lindje

Historia e Perandorisë Romake, shpesh e menduar si një fenomen qendror italian, në të vërtetë, u shpëtua dhe u ridimensionua në disa faza kritike nga një varg udhëheqësish të shquar, të njohur si Perandorët Ilirë. Duke mos qenë “Romakë” si ndasi etnike, por si titullarë qytetarie të arsimuar në akademitë ushtarake, këta burra shteti nga provincat e Ilirikut (Illyricum) sollën një ndjenjë të re të forcës ushtarake dhe aftësisë administrative, duke formësuar të ardhmen e Perandorisë Perëndimore dhe asaj Lindore (Bizantine).

Epoka e Artë e Ushtarakëve Ilirë (Shekulli III)

Rënia e Perandorisë në shekullin III p.e.s. u ndal kryesisht nga një sërë gjeneralësh ilirë, të cilët iu bashkuan Perandorisë duke i shërbyer në radhët e ushtrisë. Historiani Sextus Aurelius Victor (i cituar nga H. W. Bird në Sextus Aurelius Victor: A Historiographical Study) përmbledh karakterin e tyre të përgjithshëm:

“Iliria, ishte në të vërtetë atdheu i të gjithë këtyre burrave, dhe, edhe pse dinin pak mbi kulturën, ata ishin të mbushur aq plot me mundimet e vendit dhe me jetën ushtarake, sa të ishin më të mirët, burra shteti.”

Një numër prej 29 (disa studiues flasin për 40) Perandorësh Romakë besohet se ishin me origjinë ilire. Disa nga figurat më thelbësore përfshijnë:

Klaudi II Gotiku (Claudius Gothicus)

Mark Aureli Klaudi-Gotiku (lindur më 10 maj 213, vdekur 270) sundoi për vetëm dy vjet (268-270), por u bë i njohur me pseudonimin Gotiku pas fitores së tij të madhe kundër gotëve pranë Naisus (Nishit), në shtator të vitit 268.

Prejardhja e tij besohet të jetë nga Iliriku, më saktë nga Sirmium në Panoninë e Poshtme, nga tokat e Dardanisë. Kjo betejë vendimtare i zgjati jetën Perandorisë edhe për 170 vjet të tjera. Në Biblioteca enciclopedica italiana, Achille Mauri thekson se Klaudi rrjedh nga Iliria (Dalmaci ose Dardani) dhe se virtytet e tij në karrierën ushtarake i sollën Perandorinë.

Lidhja Dinastike: Nga dera e Klaud Gotikut rrodhi edhe Perandori Konstandini i Madh. Klaudi kishte një vëlla, Krispin, vajza e të cilit, Klaudia, ishte gjyshja e Konstandinit. Perandori Kuintil, vëllai i Klaud Gotikut, ishte po ashtu Perandor Ilir i Romës, tek i cili qëndronte shpresa e Romës për rikthimin e fuqisë së vjetër.

Trajan Decius dhe Heren Etrusku

Decius (Messius Quintus Traianus Decius), lindi rreth vitit 201 në Bubalia, në Paoninë e Poshtme, me prejardhje nga një familje ilire. Sipas Herbert Allen Seaby në Roman Silver Coins, Volume 4, Decius u shfaq si shtetar i aftë dhe komandant i madh. Ai mbahet mend si heroi i parë i luftërave kundër dyndjeve gjermanike, duke vdekur heroikisht në betejë (251) së bashku me të birin, perandorin Heren Etrusku (Herennius Etruscus), i cili gjithashtu ishte ilir. Këto luftime shkaktuan vuajtje të tmerrshme, ku, sipas The Cambridge Ancient History, Volume 12, qytetet ilire “po zhdukeshin nga faqja e dheut”.

Aurelian – Restauratori i Perandorisë

Aurelian (Lucius Domitius Aurelianus) (270-275), i lindur në Moesia (Dacia Ilire), ishte një ilir me prejardhje të thjeshtë familjare. Diana Bowder, në Who was who in the Roman world, e rendit Aurelianin si një nga “perandorët ushtarakë” që ndihmuan në rimëkëmbjen. Ai theu gotët, restauroi Perandorinë, dhe filloi ndërtimin e fortifikimeve të Romës, të njohura si “Muret e Aurelianit”.

• Ulpia Severina: E shoqja e tij, Ulpia Severina (me origjinë ilire nga Dacia sipas studiuesve), është gruaja e vetme në historinë e Perandorisë Romake që mbretëroi e mbështetur te fuqia e saj, pas vdekjes së Aurelianit.

Gjenialiteti Ilir në krizën dhe rilindjen romake

Lista e Perandorëve me origjinë Ilire është e gjatë dhe ndërthurur me momentet kyçe të Perandorisë:

• Diocletian (Diokleciani): Lindur në Dalmaci (Ilir). Themeloi sistemin e Tetarkisë që stabilizoi Perandorinë.
• Constantine I (Konstandini i Madh): Lindur në Nish, Dardani (Illyrian).
• Probus: Lindur në Sirmium, një gjeneral i aftë ilir që ndoqi një politikë energjike për nënshtrimin e barbarëve dhe dëboi pushtuesit nga Ballkani.
• Valens (Flavius Julius Valens Augustus): Me origjinë ilire, konsiderohet si Perandori i fundit Romak, i njohur me nofkën “Sabaiararius”/“Birrëdashësi”. Për të, Symmachus-i thoshte se ishte: “Genitus in frigoribus, educatus in solibus.” (I lindur mes borërave të Ilirisë, i kalitur nën diellin e Libisë).

Gjashtë Perandorë romakë, përfshirë Decius Traian, Aurelian, Probus, Maximianus Herculius, Constantius II, dhe Gratian, lindën vetëm në qytetin e Sirmiumit ose në zonën përreth, duke dëshmuar për rëndësinë gjeografike të Ilirikut.

Konstandini I (Konstandini i Madh), i lindur në Nish të Dardanisë, ishte një perandor me origjinë ilire, rëndësia e të cilit tejkalon çdo lider tjetër në formësimin e themeleve të qytetërimit Evropian dhe Perëndimor, kryesisht përmes politikës së tij ndaj Krishterimit. Me shpalljen e Ediktit të Milanos në vitin 313, Konstandini i dha fund persekutimit të Krishterimit, duke e legalizuar atë dhe duke i garantuar liri të plotë fetare në të gjithë Perandorinë Romake. Ky veprim historik e transformoi këtë fe nga një kult i margjinalizuar në një fe zyrtare të pranuar, duke i dhënë mundësinë të rritej dhe të shndërrohej në forcën ideologjike dhe morale dominuese të Perëndimit. Për më tepër, duke themeluar Konstandinopojën si kryeqytetin e ri dhe duke thirrur Koncilin e Nikesë (325), ai jo vetëm që stabilizoi doktrinën e hershme të Kishës, por e lidhi autoritetin e Perandorisë me atë të fesë së krishterë, duke vendosur bazën mbi të cilën u ndërtua e gjithë kultura, ligji dhe struktura sociale e Evropës mesjetare dhe moderne.

Kontributi Ilir në Perandorinë Bizantine

Ndikimi Ilir nuk u ndal me rënien e Perandorisë Perëndimore. Dinastia e Justinianëve, me origjinë Dardane, luajti rol themelor në Perandorinë Lindore:

• Justini I: Lindur pranë Dardanisë.
• Justinian I (“i Madh”): Lindur rreth vitit 483 p.e.s. në Tauresium të Ilirikut.
• Anastasi I (“Dikoros”): Perandor (491 – 518) me origjinë nga Durrësi.

Perandori Ilir Justiniani I (527–565), me origjinë nga Tauresium i Ilirikut, njihet si figura kyçe që tentoi dhe ia doli përkohësisht të ribashkonte Perandorinë Romake, duke e shndërruar atë në Bizantin e fuqishëm, siç u njoh më vonë, falë vizionit të tij ambicioz dhe aftësive të shkëlqyera ushtarake të gjeneralit të tij po ashtu Ilir, Belisarius. Nën komandën e Belisarit, ushtritë bizantine arritën të pushtonin sërish territoret e Perandorisë Perëndimore të humbura shekuj më parë (përfshirë Afrikën e Veriut dhe Italinë), duke rikthyer Mesdheun në një “liqen romak” dhe duke dëshmuar fuqinë e ripërtërirë ushtarake të shtetit. Përveç fushatave perandorake, Justiniani ndërmori një program masiv fortifikimi, duke ndërtuar dhe rindërtuar me mijëra kështjella, kala dhe fortifikime në të gjithë gadishullin Ilirik (Illyricum), siç dokumentohet në veprën e Prokopi të Çezaresë, De Aedificiis (Mbi Ndërtesat), duke siguruar kështu mbrojtjen e zemrës ballkanike të Perandorisë nga dyndjet barbare, një trashëgimi që dëshmon rëndësinë strategjike që ai i dha vendlindjes së tij.

Ilirët dhe Astrologjia: Theogeni i Apollonisë

Në këtë panoramë të gjenialitetit ilir, nuk mund të lihet pa përmendur Theogeni, astrologu ilir nga Apollonia e Ilirisë, i cili parashikoi jetën perandorit më të madh romak, Oktavian Augustit, dhe atë të shokut të tij, Marcus Vipsanius Agrippa.

Përfundimisht, Perandorët Ilirë shpëtuan, stabilizuan dhe riforcuan Perandorinë Romake në momentet e saj më kritike, duke dëshmuar se Iliriku ishte një inkubator i vazhdueshëm i burrave të shtetit dhe liderëve ushtarakë. Përgatitur nga Elis Buba / usalbanianmediagroup.com

Referencat e cituara

• The prosopography of the later Roman Empire. 2. A. D. 395 – 527, Parts 395-527, Volume 2 of Prosopography of the later Roman empire / by A.H.M. Jones; J.R. Martindale & J. Morris, Arnold Hugh Martin Jones, John Robert Martindale (Editors), Cambridge University Press, 1995. ISBN: 0521201594, 9780521201599.
  • Ref: Vict. Tonn.: The Victoris Tonnennensis Episcopi Chronicon records that “Ariadne Augusta Zenonis relicta” designated “Anastasium silentiarium Illyricianum patre Dyrracheno matre Arriana” as emperor in 491 and that he reigned for 27 years [162]. [162]: Victoris Tonnennensis Episcopi Chronicon 491, MGH Auct. ant. XI, pp. 191-2.
• Biblioteca enciclopedica italiana, Volume 40, Autori: Achille Mauri, Botues: Tipografia de’Fratelli Ubicini, Milano 1838.
• Le catacombe e antichità cristiane di Chiusi, descritte da Monsig. Francesco Liverani, Autori: Francesco Liverani, Botues: Tipografia dell’Ancora di G. Bargellini, Siena 1872.
• Roman Silver Coins, Volume 4 (bot. 2), Autori: Herbert Allen Seaby, Redaktor: David Ronald Sear, Botues: Seaby, 1982.
• The Cambridge Ancient History, Volume 12 (bot.2), Redaktorë: John Bagnell Bury, Stanley Arthur Cook, Frank E. Adcock, Martin Percival Charlesworth, Norman Hepburn Baynes, Botues: Macmillan, 1939.
• Who was who in the Roman world, 753 BC-AD 476, Autori: Diana Bowder, Botues: Cornell University Press, 1980.
• The ancient world, Autori: Thomas W. Africa, Botues: Houghton Mifflin, 1969.
• The Illyrians: history and culture, Autori: Aleksandar Stipčević, Botues: Noyes Press, 1977.
• Sextus Aurelius Victor: A Historiographical Study, Volume 14 of ARCA, classical and medieval texts, papers, and monographs, Autori: H. W. Bird, Botues: F. Cairns, 1984.
• A History of Horoscopic Astrology, Autori: James H. Holden, Botues: American Federation of Astr, 2006.
• The history of the decline and fall of the Roman Empire, Volume 2, Autori: Edward Gibbon, Botues: Phillips, Sampson, 1853.
• Greatrex, Geoffrey: Perceptions of Procopius in Recent Scholarship, in: Histos 8 (2014)