Pasojave të Traktatit të Lozanës, gabimit më të mëdh gjeopolitik të shekullit XX, dhe çështja Çame
Traktati i Lozanës, i nënshkruar më 24 korrik 1923, kishte si qëllim t’i jepte fund zyrtarisht konfliktit mes Perandorisë Otomane dhe Aleatëve pas Luftës së Parë Botërore dhe të përcaktonte kufijtë e Republikës moderne Turke. Në një pamje të gjerë, Traktati shërbeu si një instrument për të njohur sovranitetin e Turqisë brenda kufijve të saj të rinj. Megjithatë, brenda tekstit të tij fshihej një marrëveshje dypalëshe për shkëmbimin e popullsisë, e cila do të kishte efekte dërrmuese dhe të pandreqshme mbi identitetin dhe fatin e mijëra shqiptarëve, sidomos komunitetit çam.
Kjo marrëveshje shkëmbimi bazohej në kriterin e fesë dhe jo të etnisë, duke shkaktuar një nga gabimet më të mëdha gjeopolitike të shekullit XX.
E drejta e shqiptarëve: Premtimi i thyer i Athinës
Shqipëria, megjithëse neutrale në L1B, u bë një viktimë kolaterale e kësaj marrëveshjeje. Në thelb, marrëveshja e Lozanës parashihte shkëmbimin e popullsisë myslimane të Greqisë me popullsinë ortodokse të Turqisë. Problemi u shfaq me kategorizimin e popullsisë myslimane shqiptare (Çamët dhe Arvanitasit myslimanë).
Kryeministri i atëhershëm grek, Theodors Pangalos, i kishte garantuar ambasadorit shqiptar në Athinë, Mit’hat Frashëri, se popullsia arvanite dhe çame nuk do të prekej nga Marrëveshja dhe se shqiptarët myslimanë nuk do të quheshin popullsi turke.
Përvetësimi i Pronave: Ky ishte, megjithatë, një premtim i thyer. Me një dekret, Greqia përvetësoi pronat e shqiptarëve myslimanë dhe në mënyrë jozyrtare i trajtoi si popullsi shkëmbyese. Shpronësimi i Çamëve vazhdoi intensivisht në vitet në vijim.
Kjo gjendje u paralajmërua edhe nga diplomatë të tjerë. Ministri i Punëve të Jashtme i Britanisë së Madhe, George N. Curzon, e quajti Marrëveshjen e Lozanës “një zgjidhje fund e krye të keqe dhe qëllimkeqe, për të cilën bota gjatë njëqind vjetëve të ardhshme do të paguaj një tagër të lartë.” Kjo profeci u vërtetua tragjikisht në fatin e Çamërisë.
Klasifikimi dërrmues: Etnia nën kriterin e fesë
Ajo që e bëri këtë periudhë veçanërisht shkatërruese për komunitetin çam ishte manipulimi i identitetit në funksion të objektivave kombëtare greke.
Siç thekson studiuesja Renée Hirschon në librin e saj kritik “Crossing the Aegean: An Appraisal of the 1923 Compulsory Population Exchange between Greece and Turkey,” kategorizimi i popullsisë shkëmbyese ishte thelbësisht i gabuar:
“Qindra mijëra myslimanë çamë, —etnikisht shqiptarë—u klasifikuan padrejtësisht si ‘Turq’ vetëm për shkak të fesë së tyre.”
Kjo praktikë e klasifikimit të njerëzve bazuar vetëm në fe (myslimanë = turq) ishte një instrument i fuqishëm për të pastruar territoret e Epirit (Çamërisë) nga elementi shqiptar dhe për të realizuar një shoqëri më homogjene greke.
Tekstet shkencore, si ai i Hirschon, theksojnë se megjithëse Marrëveshja e Lozanës arriti ne dukje të prodhonte një Greqi më homogjene nga pikpamja fetare, kjo u arrit në kurriz të dhimbjes njerëzore dhe shpërfilljes së diferencave kulturore, gjuhësore dhe dialektore që ekzistonin brenda komunitetit.
Grupet etnike: Shqiptarët e Greqisë pas Lozanës
Historiani i Evropës Juglindore, Konrad Clewing, i ndan shqiptarët e Greqisë në tre grupe kryesore, duke treguar qartë se Lozana ndikoi në mënyra të ndryshme:
Arvanitët: Të vendosur në Greqinë Jugore që nga shekulli XIII-XV. Ata e quanin veten arbërorë. Edhe pse numri i tyre vlerësohet të jetë mes 150 mijë deri në 200 mijë, asimilimi i tyre gjuhësor është intensifikuar ndjeshëm me urbanizimin.
Shqipfolësit e Kufirit: Pjesë e mbetur e shqiptarëve pas shkëmbimit të popullsive në vitet 1922/1923, duke treguar se procesi i shkëmbimit nuk ishte 100% efikas, por i përqendruar në zonat ku dëbimi ishte prioritet gjeopolitik.
Çamët (tsamides): Banorët e veriut të Epirit. Ky ishte grupi që pësoi efektet më të rënda të Lozanës, duke u klasifikuar gabimisht si “turq” për shkak të fesë.
Dënimi Kolektiv
Megjithëse Lozana i dha Greqisë një bazë ligjore për të shpronësuar dhe larguar popullsinë myslimane, tragjedia e Çamëve arriti kulmin pas Luftës së Dytë Botërore. Pas kapitullimit të gjermanëve, shteti grek i dënoi çamët kolektivisht, duke i dëbuar nga shtëpitë dhe duke ua marrë pronat shumicës së tyre. Kjo ishte një dëshmi se qëllimi i politikës greke shkonte përtej vetëm shkëmbimit të vitit 1923, por ishte një synim për pastrim etnik i territorit.
Pasojat e shkëmbimit të popullsisë në Greqi, sipas veprës se Renée Hirschon
Përgjigja fillestare ndaj eksodit të madh të refugjatëve nga Turqia ngjalli shqetësim ndërkombëtar dhe simpati të menjëhershme të përhapur nga popullsia lokale greke. Megjithatë, nuk kaloi shumë kohë që kjo ndryshoi, dhe problemet akute, kostot dhe kërcënimet e paraqitura nga akomodimi i numrit të tyre çuan në armiqësi dhe refuzim, një reagim i zakonshëm i vërejtur në shumë situata të tilla. Si përgjigje, lindën çështje identiteti mes të zhvendosurve të ardhur. Në veçanti, ata që kishin qenë mbështetës të kauzës greke në Anadoll u tronditën nga përjashtimi i tyre dhe paragjykimet që hasën, të shprehura në emra fyes: “fara turke” (tourkosporoi), “të pagëzuar në kos” (yiaourtovaptisménoi) ose “anadollakë” (anatolítes).
Nxitja e pikpamjes kolektive se shkëmbimi ndryshoi përbërjen etnike të Greqisë duke prodhuar një shoqëri më homogjene ka qenë e fuqishme dhe këmbëngulëse, dhe ka ndikuar drejtpërdrejt në politikat aktuale për vendosjen e refugjatëve. Megjithatë, ajo është e thjeshtëzuar tepër dhe maskon një realitet më kompleks. Popullsia e ardhur, megjithëse të gjithë të krishterë ortodoksë, në fakt ishte shumë e larmishme. Nga rajonet te ndryshme të zemrës Osmane, këta njerëz diferencoheshin nga pasuria, nga gjuha, nga dialekti dhe nga modelet kulturore rajonale, kështu që ata nuk përbënin një grup homogjen. Përshtatja me kushtet e reja përfshiu mënyra për të ruajtur vazhdimësinë me të kaluarën; kështu, në terma afatgjatë, ndarjet shoqërore dhe kulturore ekzistuese vazhduan dhe madje u përforcuan në kohë të caktuara (p.sh., gjatë luftës civile).
Kostoja njerëzore e shkëmbimeve të popullsisë është vërtet e lartë dhe përbën një faktor në ekuacionin të cilit duhet t’i kushtohet vëmendje e konsiderueshme. Politikëbërësit do të bënin mirë të merrnin në konsideratë pasojat afatgjata të transferimeve të popullsisë, efektet e gjera të të cilave ilustrohen në kërkimet e kryera në këtë rajon.
Rëndësia bashkëkohore e shkëmbimit të popullsisë greko-turke duhet të jetë e qartë për situatat që kanë lindur në Indi-Pakistan, në Izrael-Palestinë, në Qipro, si dhe për Shqiptarët, Afganët, Eritreasit, Irakianët, Kurdët, Sri Lankanët, Somalezët, Sudanezët, Tibetanët dhe grupet e tjera të cilët janë detyruar të largohen nga atdheu i tyre.
Traktati i Lozanës, megjithë rëndësinë ndërkombëtare që i është dashur t’i jepet, mbetet një nga gabimet më të mëdha gjeopolitike të shekullit XX.
Për shqiptarët e Çamërisë mbetet një simbol i një padrejtësie të dyfishtë: së pari, shkelja e identitetit etnik në emër të fesë, dhe së dyti, premtimi i thyer për mbrojtjen e të drejtave. Kjo histori na kujton se ndërhyrjet e tilla gjeopolitike, kur bazohen në parime të gabuara (si feja mbi etninë), kanë një kosto të lartë njerëzore dhe lënë plagë që zgjasin më shumë se një shekull. Përgatiti Elis Buba / usalbanianmediagroup.com
——————-
Burime
“Heirs of the Greek Catastrophe” The Social Life of Asia Minor Refugees in Piraeus. Renée Hirschon 1989
“Crossing the Aegean: An Appraisal of the 1923 Compulsory Population Exchange between Greece and Turkey” Renée Hirschon, 2003
“Çamëria, nëpërmjet kronikave të kohës 1902–1940” – Hajredin Isufi, 2007
