Traktati i Shën Stefanit dhe shqiptarët – padrejtësia e madhe e shekullit XIX. Si u shndërrua Ballkani në vatër konfliktesh

Nga një rend evropian i armatosur te lindja e çështjes shqiptare

Pas përfundimit të Luftës Franko-Prusiane (1870–1871), Evropa hyri në një periudhë të tensionuar rivendosjeje fuqish. Shtetet kombëtare të sapokrijuara – veçanërisht Gjermania dhe Italia – kërkonin konsolidim, ndërsa fuqitë e vjetra si Rusia, Franca dhe Britania e Madhe garonin për ndikim të ri në Europën Lindore dhe në kolonitë e largëta. Brenda këtij rendi të ri politik, Ballkani, si zakonisht, mbeti fushebeteja ku u përplasën interesat e Perandorive të Mëdha, me pasoja të drejtpërdrejta për popujt vendas – veçanërisht për shqiptarët.

Për shkak të pozitës gjeografike dhe historike, Shqipëria e asaj kohe përfaqësonte bërthamën më të vjetër etnike të Ballkanit dhe një nga elementët më të qëndrueshëm kulturorë të tij. Megjithatë, në sytë e diplomacisë evropiane të shekullit XIX, shqiptarët nuk ishin ende “komb” në kuptimin politik, por një popull që ndante besime të ndryshme fetare, dhe për pasojë, shpesh shihej përmes lenteve të perandorive që e sundonin.

Traktati i Shën Stefanit – një projekt për zhdukjen politike të shqiptarëve

Më 3 mars 1878, pas fitores në Luftën Ruso-Osmane, Rusia i imponoi Perandorisë Osmane nënshkrimin e Traktatit të Shën Stefanit (San Stefano). Ky dokument, i konceptuar si kulm i politikës pansllaviste të carëve, parashikonte krijimin e një “Bullgarie të Madhe”, e cila do të shtrihej nga Danubi deri në Egje, dhe nga Adriatiku deri në Detin e Zi.

Në këtë projekt politik, territoret shqiptare ndaheshin midis shteteve sllave të sapozgjeruara: pjesë të Shqipërisë Juglindore (Korça, Dibra, Manastiri) i kalonin principatës bullgare, ndërsa veriu shqiptar (Tivari, Ulqini, Hoti, Gruda, Kelmendi) i jepej Malit të Zi. Për herë të parë në mënyrë zyrtare, hartat diplomatike të Fuqive të Mëdha tentuan të fshinin emrin dhe ekzistencën politike të shqiptarëve nga Ballkani.

Për shqiptarët, ky ishte një akt fshirjeje etno-historike, i përgatitur jo mbi të dhëna demografike, por mbi doktrinën e “çlirimit të popujve sllavë dhe ortodoksë”. Në asnjë nga nenet e traktatit nuk përmendej fjala Shqipëri apo shqiptarë, ndërkohë që territoret me shumicë shqiptare u konsideruan si “zona osmane” që mund t’u shpërndaheshin fqinjëve të krishterë.

Reagimi shqiptar – nga nënshtrimi administrativ te vetëdija kombëtare

Pikërisht padrejtësia e Traktatit të Shën Stefanit u bë moment themelor në lindjen e nacionalizmit shqiptar. Brenda disa javësh, në viset shqiptare lindën dhjetëra komitete, peticione dhe lëvizje popullore që kërkonin njohjen e shqiptarëve si komb më vete. Protestat e Dibrës, të Shkodrës dhe të Prizrenit janë dëshmi e qartë e një zgjimi të gjerë kombëtar që, deri atëherë, kishte mbetur kryesisht në nivel kulturor.

Në prill 1878, shqiptarët e Dibrës i dërguan një telegram ambasadorëve britanikë dhe austro-hungarezë në Stamboll, duke theksuar se “ne jemi shqiptarë, jo bullgarë”, dhe duke kërkuar që Dibra të mos përfshihej në kufijtë e Bullgarisë së re. Në të njëjtën kohë, popullsia e Shkodrës, Hotit, Grudës e Kelmendit dërgoi protesta kundër aneksimit të tokave shqiptare nga Mali i Zi.

Këto reagime, të cilat më vonë do të kulmonin me Lidhjen Shqiptare të Prizrenit (1878), dëshmuan se shqiptarët nuk ishin thjesht “myslimanë osmanë”, siç i përshkruante diplomacia evropiane, por popull autokton me vetëdije kombëtare dhe territor historik të përcaktuar qartë.

Padrejtësia e Evropës dhe qëndrimi i shqiptarëve

Në Kongresin e Berlinit (1878), ku u rishikuan nenet e Traktatit të Shën Stefanit, fuqitë e mëdha europiane pranuan pjesërisht kërkesat serbe dhe malazeze, duke riparë kufijtë, por nuk njohën aspak ekzistencën politike të shqiptarëve. Kancelari gjerman Otto von Bismarck do të deklaronte cinikisht:

“Evropa nuk ka dëgjuar për popullin shqiptar. Kjo është thjesht një shprehje gjeografike”

Kjo deklaratë, e cila sot lexohet si simbol i arrogancës politike të kohës, përkufizoi për dekada të tëra fatkeqësinë historike të shqiptarëve: të padukshëm në kancelaritë evropiane, por të pranishëm në çdo betejë për mbijetesë në trojet e tyre. Kjo padituri nuk e justifikon padrejtesinë e Evropës plakë.

Megjithatë, shqiptarët nuk pranuan të zhdukeshin nga historia. Nën udhëheqjen e elitës së tyre kulturore dhe politike, ata ndërtuan një projekt kombëtar të bazuar në autonominë territoriale, gjuhën, arsimin dhe unitetin ndërfetar, duke i dhënë formë Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

Trashëgimia historike e Shën Stefanit

Traktati i Shën Stefanit mbetet një simbol i deformimit të historisë ballkanike nga politika e jashtme e Fuqive të Mëdha. Ai përfaqësonte jo zgjidhjen e “çështjes lindore”, por zanafillën e një sërë konfliktesh që do të shpërthenin më vonë në shekullin XX – nga ndarjet etnike të Maqedonisë, deri te copëtimet e mëvonshme të Shqipërisë etnike.

Nga një këndvështrim kombëtar shqiptar, ky traktat dëshmon se projekti sllav për daljen në Adriatik ishte që në fillim një projekt mbi kurrizin e shqiptarëve, dhe se vetë ekzistenca e Shqipërisë së sotme është rezultat i një rezistence të jashtëzakonshme historike, e lindur pikërisht si kundërpërgjigje ndaj padrejtësive të Shën Stefanit.

Nëse Traktati i Shën Stefanit synoi të fshinte kombin shqiptar nga harta politike e Ballkanit, historia dëshmoi të kundërtën: ishte pikërisht ky traktat që i dha jetë vetëdijes kombëtare shqiptare. Nga protesta e Dibrës te Lidhja e Prizrenit, nga refuzimi i ndarjes së trojeve deri te kërkesa për një shtet të pavarur, shqiptarët dëshmuan se janë jo produkt i rastësisë historike, por pasardhës të drejtpërdrejtë të një identiteti autokton e të lashtë në Ballkan.

Në këtë kuptim, Shën Stefani nuk mbetet vetëm një ngjarje diplomatike, por moment i zgjimit kombëtar, në të cilin historia e padrejtësisë u kthye në gur themeli të vetëdijes shqiptare moderne. Përgatiti Elis Buba/ usalbanianmediagroup.com