Identiteti territorial
Shqipëria Venedikase, e njohur edhe si Albania Veneta, përbën një kapitull të rëndësishëm të historisë së bregdetit adriatik shqiptar, i karakterizuar nga një identitet i qartë kombëtar dhe ndikim i thellë kulturor nga Republika e Venedikut. Ky territor, i shtrirë nga Kotorri në veri deri në grykëderdhjen e lumit Drin në jug, për shekuj me radhë ishte një vatër e zhvillimit të një kulture arbërore katolike dhe një mostër e bashkëjetesës midis popullsisë vendase dhe administratës veneciane.
Një nga dokumentet më të hershme dhe më domethënëse që dëshmon për karakterin shqiptar të këtyre territoreve është traktati “Directorium ad Passagium Faciendum”, i hartuar në vitin 1284 nga ipeshkvi i Tivarit, Guillemus Adae. Ky dokument, i drejtuar Papës Joan XXII dhe mbretit Filipit VI të Francës, ofron një pasqyrë të çmuar demografike dhe politike. Ai përcakton në mënyrë eksplicite se “…aty janë dy komune: një janë shqiptarët dhe tjetër latinët…”. Më tej, thekson superioritetin numerik dhe ushtarak të shqiptarëve, të cilët, sipas autorit, “…janë një popull i madh… mund të zotërojnë në fusha lufte më shumë se 15000 kalorës, janë luftëtarë trima e të shkathët…”. Përveç kësaj, traktati dëshmon për përdorimin e shkronjave latine në shkrimin e gjuhës shqipe, një nga të dhënat më të hershme të këtij lloji.
Zhvillimi kulturor dhe standardizimi i gjuhës shqipe
Prania veneciane dhe influenca katolike krijuan kushte për zhvillimin e një kulture urbane dhe, më e rëndësishmja, për standardizimin e gjuhës shqipe. Një rol themelar në këtë proces luajti Kongregacioni i De Propaganda Fide, i cili, me qëllim të përgatitjes së klerikëve për misionin në trojet shqiptare, themeloi në Loreto të Italisë Collegium Illyricum. Ky institucion, që funksionoi për më shumë se 300 vjet (deri në 1860), u bë një vatër e intelektualëve më të shquar arbërorë, siç janë Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Frang Bardhi, Pjetër Bogdani dhe të tjerë. Përmes veprave të tyre, këta figura kontribuuan direkt në transformimin e shqipes nga një grup dialektesh në një gjuhë letrare me një normë të drejtshkruar, duke i dhënë asaj statusin e një gjuhe evropiane.
Aspekte ekonomike dhe administrative: Monedhat “DALMA ET ALBAN”
Një tregues i rëndësishëm i administratës dhe identitetit territorial ishte prerja e monedhave. Republika e Venedikut, duke aplikuar modelin financiar europian, emetoi monedha të veçanta për territoret e Dalmacisë dhe Shqipërisë Venedikase. Këto monedha, të prera nga viti 1410 deri në 1797, mbanin legjendën latine “DALMA ET ALBAN” ose variacionet e saj. Në anën tjetër, paraqitej luani i Shën Markut, simboli i Venedikut.
Emetimi i monedhave me emrin “Albania” ishte një rast i rrallë ku një territor jo i pavarur merrte një njohje të tillë simbolike. Monedhat, në vlera të ndryshme të bakrit dhe argjendit (si liretta), qarkullonin në qytetet bregdetare si Kotorr, Shkodër, Tivar, Ulqin dhe Lezhë, dhe me kohë përdorimi i tyre u shtri edhe në qendra të tjera si Durrës dhe Korfuz. Për koleksionistët dhe historianët, këto monedha kanë një vlerë të veçantë, pasi përfaqësojnë përdorimin e parë të gjerë të emrit “Shqipëri” në një instrument zyrtar, katër shekuj para pavarësisë së shtetit modern.
Shpërbërja dhe transformimet gjeopolitike
Fundi i Shqipërisë Venedikase erdhi bashkë me rënien e Republikës së Venedikut në fund të shekullit XVIII. Me Traktatin e Lobenit (1797) dhe më pas me Paqen e Kampoformios, territoret e Shqipërisë Venedikase iu ceduan Francës, e cila i organizoi ato nën “Provicat Ilire”. Pas rënies së Napoleonit, këto tora kaluan nën kontrollin e Austro-Hungarisë në vitin 1817.
Megjithatë, fatet e këtyre territoreve u përcaktuan përfundimisht nga vendimet e Kongresit të Berlinit (1878) dhe më pas nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër (1913). Në këtë periudhë, një pjesë të konsiderueshme të trojeve shqiptare, duke përfshirë qytetet bregdetare si Tivari dhe Ulqini, si dhe rajone historike si Hoti dhe Gruda, iu dhuruan Malit të Zi. Ky proces u mbështet nga interesat gjeopolitike të Rusisë, e cila synonte krijimin e një shteti sllav të madh në Adriatik.
Ndryshimet demografike dhe trashëgimia kulturore
Periudha pas shpërbërjes së Shqipërisë Venedikase u karakterizua nga ndryshime demografike të theksuara dhe politika asimiluese nga shtetet fqinje, në veçanti Mali i Zi. Shumë dijetarë dhe udhëpërshkrues europianë kanë dëshmuar për shtrirjen e popullsisë shqiptare në këto vise. Ami Boué, George Von Hahn dhe Mariano Bolizza, në veprat e tyre, përcaktojnë kufijtë etnografikë të shqiptarëve shumë më në veri se kufijtë aktualë, duke përfshirë të gjithë rajonin e Zetës. Madje, studiuesi Franz Miklosich argumenton se vetë emri “Zeta” ka gjasa te kete origjinë shqiptare.
Regjistrimi i popullsisë i bërë nga Austro-Hungaria gjatë Luftës së Parë Botërore konfirmoi shumicën shqiptare në qendra të tilla si Ulqin, Tuzi (100%) dhe Gucia (93.9%). Megjithatë, pas aneksimit, një pjesë e madhe e popullsisë shqiptare u larguan, ndërsa ata që mbetën u nënshtruan një politike të ashpër asimilimi, duke çuar në humbjen e identitetit dhe gjuhës së tyre në shumë komuna.
Etimologjia: Malësi dhe Mal i Zi (Montenegro)
Teza se venedikasit dëgjuan “Malësi” dhe e përkthyen si Mali i Zi “Monte Negro” është tërheqëse, por ka disa sfida gjuhësore: Emri Crna Gora (Mal i Zi) shfaqet në dokumente sllave që në vitin 1296 (Karta e mbretit Milutin). Venedikasit thjesht e përkthyen fjalë për fjalë emrin ekzistues sllav në italishten e vjetër: Monte Negro. Pyetja e vërtetë është: A e quajtën sllavët këtë zonë “Mal i Zi” sepse ashtu tingellonte në shqip (Mal i Zi ose Malësi), apo për shkak të pamjes së maleve të mbuluara me pisha të errëta (Mali i Lovqenit)?
Duke qenë se kjo zonë ka pasur një simbiozë të fortë shqiptare e me pas sllave (fiset si Kuçët, Piprat, etj., ndër të parët të përzier), nuk përjashtohet që emërtimi të ketë pasur një ndikim dygjuhësh.
Lumi Shkurta (Scurda) në Kotor
Ky është një nga argumentet më të forta që mbështet praninë e hershme shqiptare në atë zonë. Lumi Scurda që rrjedh buzë mureve të Kotorit ka një emër që lidhet drejtpërdrejt me rrënjën shqipe “i shkurtër”. Toponimia në gjirin e Kotorit (Boka e Kotorit) përmban shumë elemente që gjuhëtarët (si Eqrem Çabej) i kanë lidhur me substratin arbëror/shqiptar.
Korrespondenca diplomatike, si ajo e shtetarit britanik George Joachim Goschen në “Librin Blu” (1880), pranon se “…shqiptarët, duke qenë të lashtë dhe të veçantë si racë…” i panë tokat e tyre të jepeshin Malit të Zi për të kënaqur interesat e Rusisë. Kjo histori e dhunës dhe asimilimit përsëritet edhe në raste të tjera të historisë shqiptare, si tragjedia e Çamërisë.
Analiza e burimeve historike, demografike dhe kulturore tregon se Shqipëria Venedikase ishte një territor me identitet të qartë shqiptar, i cili kaloi nëpër transformime të mëdha gjeopolitike. Ajo lulëzoi si një qendër e kulturës dhe gjuhës shqipe, për t’u shpërbërë më vonë dhe për t’i nënshtruar ndryshimeve demografike të dhunshme. Trashëgimia e saj, megjithë asimilimin e mëvonshëm, mbetet e dokumentuar në arkivat, në veprat e dijetarëve dhe në kujtesën historike të kombit shqiptar. Përgatiti Elis Buba / usalbanianmediagroup.com
Burime;
Adae, G. (1284). Directorium ad Passagium Faciendum. Manuskriptet e ruajtura në Bibliotekën Perandorake të Vjenës, Bibliotekën Publike të Bazelit, Bibliotekën Mbretërore të Brukselit dhe Eskorialin e Spanjës.
Coronelli, V. M. (1688). Hartë e bregut adriatikas të Shqipërisë Venedikase. Venezia.
Monedha DALMA ET ALBAN. (1410-1797). Prerje të Republikës së Venedikut.
Regjistrimi i Popullsisë Austro-Hungarez. (1916-1917). Territoret e ish-Shqipërisë Venedikase.
The Blue Book. (1880). Korrespondencë diplomatike britanike, përfshirë letrat e George Joachim Goschen.
Boué, A. La Turqie d’Europe.
Faverial, J-C. Histoire de la Dalmatie, de l’Albanie et du Monténégro.
Frashëri, K. Skënderbeu: jeta dhe vepra.
Frashëri, M. Shqiptarët dhe Sllavët.
Gelshiç, G. (1889). La Zedda e la dinastia Balsidi. Split.
Grimberg, K. Historia botërore dhe qytetërimi.
Hahn, J. G. von. Albanesische Studien & Nga Beogradi në Selanik.
Miklosich, F. Albanische Forschungen.
Petta, P. Despoti d’Epiro e principi di Macedonia.
Bolizza, M. Relazione del Stato di Raguza.
Peci, B. (N/D). Pak fjalë për “Directorium ad Passagium Faciendum”. [Fragmenti i përpunuar].
