Koncepti i Shqipërisë Etnike, ose, siç duan ta quajnë dashakeqësisht fqinjët tanë, “Shqipëria e Madhe”, në fakt nuk është një shpikje apo sajesë moderne. Ajo është një realitet historik, i pranuar dhe i mbështetur nga kushdo që dëshiron të studiojë historinë, e jo propagandën me prapaskenë demagogjike. Harta e Giacomo Cantelli da Vignola mund të shërbejë si shembulli më i përsosur se si gjeografia paraqitet e pandotur nga politikat e mëvonshme grabitqare, shtypëse, shoviniste dhe shkatërruese ndaj shqiptarëve.
Në hartën e Cantellit, territori që përfshin Shqipërinë e sotme titullohet “Maqedonia Occidentale” (Maqedonia Perëndimore). Kjo nuk është një gabim gjeografik, por një pasqyrim i mënyrës se si konceptohej hapësira ballkanike në shek. XVII nga hartografët europianë.
Në periudhën e Mesjetës dhe Rilindjes Europiane, emërtimet si “Maqedoni”, “Epir”, “Iliri” dhe “Albania” shpesh përdoreshin në mënyrë të ndërlidhur për të përshkruar territoret që sot përbëjnë Shqipërinë, Maqedoninë e Veriut dhe pjesë të Greqisë Veriore.
Studiuesi Peter Bartl në veprën e tij “Skanderbeg: Der neue Alexander auf dem Balkan” (1987), thekson se kronistët europianë shpesh e quanin Skënderbeun “princ i Maqedonisë” ose “i Epirit”, duke e lidhur me traditën e Aleksandrit të Madh dhe Pirros së Epirit.
Historiani Alain Ducellier, në librin “Le miroir de l’Islam: Musulmans et chrétiens d’Orient au Moyen Âge”, përmend se për europianët e shekujve XV–XVII, “Maqedonia” nuk ishte një entitet i kufizuar gjeografikisht, por një nocion i gjerë që përfshinte edhe Shqipërinë e veriut dhe të mesme.
Cantelli, si hartograf i oborrit papnor, përdor termin “Maqedonia Occidentale” për të përfshirë Shqipërinë, duke reflektuar konceptin klasik të rajonit, jo si pjesë e trashëgimisë helenistike dhe romake, por si një njësi gjeografike më vete. Kjo është një mënyrë për ta pozicionuar Shqipërinë si pjesë të një tradite të lashtë dhe të lavdishme.
Toponimi “Epiro o Bassa Albania” në pjesën jugore të hartës
Ky emërtim është veçanërisht domethënës. “Epiro” është forma italiane e “Epirit”, ndërsa “Bassa Albania” përkthehet si “Shqipëria e Poshtme”.
Në hartografi dhe historiografi, “Epiri” ka qenë shpesh sinonim i Shqipërisë së Jugut. Kjo vërehet edhe në veprat e François Pouqueville, konsull francez në Janinë, i cili në librin “Voyage en Grèce” (1820) përshkruan Epirin si “vendbanim i shqiptarëve”.
Giuseppe Valentini, në studimet e tij për etnogjenezën shqiptare, thekson se “Epiri historik” përfshinte territore që sot janë pjesë e Shqipërisë jugore dhe Greqisë veriore, dhe se termi “Albania” përdorej shpesh si sinonim i Epirit në dokumentet veneciane dhe osmane.
Në dokumentet osmane të shek. XVII, termi “Arnavutluk” (Shqipëri) përfshinte edhe Janinën, Prevezën dhe Çamërinë, që përputhen me zonën e Epirit.
Toponimi “Epiro o Bassa Albania” nuk është kontradiktor, por një pasqyrim i dy emërtimeve historike për të njëjtin rajon. Epiri dhe Shqipëria e Poshtme janë sinonime jo vetëm në kontekstin e hartografisë së shek. XVII.
Në trup të hartës, segmenti jugor është shënuar si “Epiro o bassa Albania” (“Epiri ose Shqipëria e ulët”). Ky çift emërtimesh ka përdorim të gjerë në literaturën gjeografike të shek. XVII-XIX:
John Cam Hobhouse (1813) njofton se venedikasit e ndanin trevën në “Albania e sipërme” (që përputhet me Ilirikum-in e lashtë) dhe “Albania e poshtme”, d.m.th. Epiri.
Catholic Encyclopedia (1913) e përkufizon qartë: “Albania ndahet zakonisht në tre: Albania e sipërme, Albania e poshtme, ose Epiri…”. Ky është një burim enciklopedik autoritativ për mënyrën si u përdorën termat në gjeografinë perëndimore.
Kartografia e shek. XVII mban edhe formula të tipit “Epirus hodie vulgo Albania” (“Epiri, sot i quajtur rëndom Shqipëria”), çka dëshmon identifikimin e Epirit me “Albaninë e poshtme” në përdorimin e kohës. Këtë e dokumenton një hartë më vete “Epirus hodie vulgo Albania” në koleksionin Rumsey.
Në diskursin gjeografik perëndimor të shek. XVII-XIX, “Epirus” u përdor shpesh si sinonim funksional i “Albania e poshtme (bassa Albania)”, pra një nën-pjesë e Shqipërisë historike sipas kuptimit të atëhershëm, jo si vend zëvendësues i termit “Shqipëri” në tërësi. Pikërisht këtë pasqyron shënimi “Epiro o bassa Albania” në hartën e Cantellit.
A janë “Maqedonia” dhe “Epiri” sinonime të “Shqipërisë”?
“Maqedonia” dhe “Epiri” janë entitete të dallueshme të antikitetit. Por po, në kuptimin konvencional të hartografisë perëndimore (shek. XVII-XIX), të dyja u përdorën si korniza klasike për të shpjeguar dhe përshkruar hapësirën shqiptare moderne që rrjedh nga ajo antike:
“Albania propria / superiore” ≈ bërthama shqiptare veriore dhe qendrore; jo thjesht për arsye antikvare u etiketa si “Macedonia occidentale” në tituj hartash. Kishte shumë më shumë nëntekst dhe argument shkencor në brendësi, por që në kohën e strukturimit të hartës ishin logjikisht të nënkuptueshme ndoshta.
“Bassa Albania” ≈ Epiri (shpesh deri në Gjirin e Artës), i barasvlerësuar me “Lower Albania” te udhëpërshkruesit dhe enciklopedistët.
Kjo gjuhë a nuk pretendon identitet etnik mes maqedonasve të lashtë, epirotëve dhe shqiptarëve? S’duhet marrë thjesht si një gjuhë kartografiko-erudite për të orientuar lexuesin europian të kohës mbi një realitet osman e etnografik të shek. XVII.
Referencat për Skënderbeun në hartë
Në hartën e Cantellit shfaqen dy toponime të rëndësishme:
“Kruja, shtëpi e Skënderbeut” dhe “Kulla e Skënderbeut” pranë lumit Ishëm
Këto dy toponime dëshmojnë për kapitalin simbolik të Skënderbeut në kulturën italiane dhe për mënyrën si kartografët bashkëkohorë i injektonin kujtesën historike tek harta gjeografike. Edhe përshkrimet kuratoriale të hartës (Rumsey/Geographicus) e lidhin hartën me kolanën e de’ Rossi-t në Romë, ku emri i Skënderbeut kishte qarkullim të gjerë përmes botimit të veprave të Barletit dhe traditës së gjatë italiane për figurën e tij.
Lidhja e hartografit me reputacionin e Skënderbeut:
Giacomo Cantelli da Vignola ishte hartograf zyrtar i Dukës së Modenës dhe më pas i Vatikanit. Ai hartoi harta të bazuara në burime historike, kronika dhe rrëfime të udhëtarëve.
Sipas studiuesit David Abulafia, në librin “The Great Sea: A Human History of the Mediterranean”, figura e Skënderbeut ishte e njohur në Europë si simbol i rezistencës kundër osmanëve, dhe shpesh përfshihej në harta për të theksuar identitetin europian të rajoneve shqiptare.
Oliver Jens Schmitt, në veprën “Skanderbeg: Der neue Alexander auf dem Balkan”, përmend se Kruja ishte e njohur në hartat europiane si “qyteti i heroit”, dhe se kjo traditë u ruajt nga hartografët italianë, përfshirë Cantellin.
Përfshirja e Krujës dhe Kullës së Skënderbeut në hartë nuk është thjesht gjeografike, por ideologjike: është një afirmim i identitetit shqiptar si pjesë e rezistencës europiane ndaj Perandorisë Osmane.
Nënvizojmë edhe një herë më fortë se ideja e Shqipërisë Etnike ne gjeografi, nuk është një shpikje moderne, por një realitet historik i dokumentuar. Një dëshmi domethënëse është edhe kjo hartë e Giacomo Cantelli da Vignola (1689) /Përgatiti Elis Buba / usalbanianmediagroup.com
———————————————————————-
Referenca të përzgjedhura:
Katalogu David Rumsey: “Albania Propria ouero Superiore detta anche Macedonia Occidentale” (Roma, de’ Rossi, 1689).
Gallica / BnF: regjistrimi i hartës së Cantellit (titulli dhe metadatat).
Geographicus: përshkrimi kuratorial mbi Cantellin dhe de’ Rossi-n; lidhja me Mercurio Geografico.
Mercurio Geografico (1692): atlas i de’ Rossi-t që përmban hartat e Cantellit.
Hobhouse, J. C. A Journey through Albania… (1813): ndarja Upper/Lower Albania = Ilirikum/Epiri.
Catholic Encyclopedia (1913) “Albania”: “Lower Albania, or Epirus…”.
Rumsey: harta “Epirus hodie vulgo Albania” (shek. XVII) – provë e barasvlerësisë së përdorimit.
Brill (2023), Macedonia in Roman Antiquity: përkufizimi i Epirus Nova dhe lidhja me dioqezën e Macedonisë.
Përkthyes/kuratorë grekë: hartat Cantelli–de’ Rossi për “Macedonia–Epiro–Livadia–Albania e Janna”.
