Artikulli i botuar më 9 maj 1911 nga New York Times, përfaqëson një pjesë të historisë së shqiptarëve në kohën e kryengritjeve kundër asaj që kishte mbetur nga Perandoria Osmane dhe për çështjen e ribashkimit të trojeve kombëtare. Ekziston gjithashtu një aspekt i rëndësishëm përshkrues që merr natyrën epike lidhur me jetën shoqërore të një shteti që do të lindë brenda një viti; në vitin 1912.
Edhe më e rëndësishme është portretizimi krahasues i një Zhan d’Ark-e ose disa syresh, si një element thelbësor në përcaktimin e rolit të grave në historinë plot vështirësi, por të lavdishme të kombit shqiptar.
Cettinje (Cetinë), 9 maj 1911. Një vajzë e re, emri i së cilës korrespondon me atë të shërbyeses së Orleansit – Jeanne d’Arc, tani këndohet në tekstet e rapsodeve malazeze, në bujtinat dhe kafenetë e Podgoricës.
Kur babai i saj, komandanti i trashëguar i linjës së saj të gjakut, ra në betejën e Vraninës (Vranjë) javën e kaluar, ajo zuri vendin e tij dhe udhëhoqi Martinajt drejt fitores mbi Turqit.
Përtej pjesës romantike të kësaj ngjarje, duke supozuar se Yanizza Martinaj është shumë e bukur, beteja qe shumë e rëndësishme duke qenë se malazezët e kufirit u bashkuan me shqiptarët.
Sipas një personi që e njihte atë personalisht, shëmbëlltyra e Zhan d’Ark nuk është ende 22 vjeç dhe është “një grua e re e gjatë, e bukur dhe e formuar mirë. Të gjitha gratë shqiptare janë të guximshme dhe të stërvitura që nga adoleshenca e tyre për të përdorur armë zjarri dhe, në kohë lufte, në mungesë të mushkave, ata mbajnë në shpinë furnizimet dhe municionet për ushtarët dhe burrat e tyre dhe shkojnë t’i shpërndajnë në vijën e parë “
“Dhe a vriten ndonjëherë?”
“Sigurisht, ndodh shpesh”.
“”Yanizza” ndoshta u solli pushkë Martinajve; ose, duke qenë se shumë nga armët e Martinajve u konfiskuan vitin e kaluar nga turqit, armët në fjalë mund të kenë qenë ndoshta ndër modelet më të vjetra shqiptare, (ato të fshehurat mirë) e zbukuruara bukur në argjend dhe me një tytë shumë të gjatë dhe të ngushtë.
Qitja është pothuajse argëtimi i vetëm i të rinjve dhe grave në Shqipëri. Të dy palët, vajzat dhe djemtë mësojnë të gjuajnë në moshën 12 vjeç. Në dasma, pjesëmarrësit argëtohen duke kërcyer dhe duke qëlluar, madje edhe me rastin e lindjeve të reja, qitja me armë zjarri mbetet zbavitja kryesore- goditja e shënjestrës për disa trofe të vegjël – dhe në festa ka të shtëna gjatë gjithë ditës.
Kjo është një nga vështirësitë kryesore me të cilat duhet të përballen turqit, sepse është pjesë e jetës kombëtare; njerëzit përdorin armët e tyre gjatë ditës dhe flenë pranë tyre gjatë natës. Ky zakon është rritur me përhapjen e pasigurisë për shkak të hakmarrjeve brenda vendit dhe problemeve kufitare jashtë vendit. “Fizikisht shqiptarët janë raca më e hijshme në Evropë.
Gratë e tyre janë të bukura, me flokë të errëta, edhe pse sytë shpesh janë gri. Të shohësh ata duke ecur është një kënaqësi. Na pëlqen të shohim vallet në Serbi. Herën e parë kur pashë një shqiptar duke ecur më dha të njëjtin lloj kënaqësie. Lëvizjet e tyre janë kaq të këndshme: elegante dhe të forta në të njëjtën kohë ”.
“Po, ato janë një racë shumë e mirë dhe shumë e talentuar. Ata janë si skocezët e shekullit të shtatëmbëdhjetë dhe gradualisht do të bëhen raca më e mirë në Ballkan, si nga ana intelektuale dhe fizike. Nëse shkoni në Konstandinopojë do të zbuloni se shumë nga burrat më të dalluar, jo vetëm ushtarë, por edhe burra shteti, janë shqiptarë.
E meta e tyre, duke pasur parasysh nivelin e tanishëm të civilizimit, është se ata nuk e kuptojnë idenë e shtetit. Klani është forma e tyre më e lartë e organizimit, ata nuk arrijnë të shohin rëndësinë e kombinimit të klanit me një organizatë më të zhvilluar shtet-ndërtuese. Por ata do të arrijnë edhe tek ajo ide “.
Le Petit Journal, quotidiano parigino, 1863-1944
Artikulli i botuar më 9 maj 1911 nga New York Times, përfaqëson një pjesë të historisë së shqiptarëve në kohën e kryengritjeve kundër asaj që kishte mbetur nga Perandoria Osmane dhe për kauzën e ribashkimit të territoreve kombëtare. Ekziston gjithashtu një aspekt i rëndësishëm përshkrues që merr natyrën epike dhe jetën shoqërore të një kombi që do të lindë brenda një viti; në vitin 1912.
Edhe më e rëndësishme është rimishërimi i një Zhab d’Ark, si një pjesë thelbësore e rolit të grave në historinë e ekipit kombëtar shqiptar.
Yanizza Martinaj është Tringa Smail Martini Ivazaj
Vajza e paraqitur me emrin Yanizza mendohet të jetë heroina kombëtare Tringë Smajl Ivezaj, nga rajoni Grudë, që i përket Malit të Zi pas Luftës së Parë Botërore.
Disa të dhëna historike të botuara nga rajoni Malësi e Madhe, zbulojnë se Tringa lindi në fshatin Ksheve në 1870, vajza e komandantit Smail Martini të Grudës, i cili ishte pjesë e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Babai i tij u dënua për arsye patriotike në 1883 nga një gjykatë Turke dhe u dëbua në Anadoll nga ku nuk do të kthehet më.
Më vonë të dy vëllezërit, Zefi dhe Gjoni, gjithashtu vdiqën në një betejë kundër Malazezëve për mbrojtjen e Hotit dhe Grudës. Në atë kohë, Tringa së bashku me kushëririn e saj tani udhëheqës i Grudës, Dedë Nikë Ivezaj, dhe për të mbajtur fjalën e dhënë babait të tij, bashkohet me ushtrinë e Malesorëve (Njerëzit e Malit) të udhëhequr nga heroi Ded Gjo Luli, duke nderuar prejardhjen e tyre në luftë.
Vajza mbahet mend si një grua e re me një pamje të përzier midis një Amazone me pushkë (adhti) gjithmonë e gati mbi sup, dhe një gruaje të rafinuar dhe të bukur që refuzon të vishet si një burrë siç bënte seksi i bukur (burrëneshat) sapo përfshihej në rradhët e ushtrisë.
“Burrnesha” (grua me cilësi morale të një burri) jo vetëm që merr rolin e babait në punët e shtëpisë, por bëhet një strateg i vlefshëm i kuvendeve që mbaheshin në luginat e maleve shqiptare të “Malësisë dhe Madhe “, dhe këshilltar i luftës së paçmuar të gjeneralit Ded Gjo Luli.
Gjatë kryengritjes dhe betejës pasuese të Duciq, (Beteja e Deçiqit) në 1911, Ded Gjo Luli i kërkoi asaj të spiunonte për të gjetur pozicionet dhe përbërjen e saktë të ushtrisë turke. Ajo hyri në rolin e gruas së mirë shqiptare, ngarkoi dru në shpatulla dhe kaloi shtyllat e bllokut turk duke dhënë një kontribut shumë të rëndësishëm në fitoren e betejës së Deçiqit, më 7 korrik 1911.
Gjatë gjithë viteve të luftimeve, Tringa udhëhoqi gratë të luftonin krahas burrave, organizoi kujdesin mjekësor për të plagosurit dhe transportoi municione dhe furnizime nga njëra anë në tjetrën për ushtarët, me ndihmën e shokëve të saj. Figura e saj u bë e njohur dhe historia e saj u ndje thellë në klanet e të gjitha krahinave të Shqipërisë veriore.
Kur ajo kundërshtoi praktikat e hakmarrjes dhe grindjeve midis familjeve siç rekomandon Kanuni, mendimi i saj arriti të pajtojë shumë nga “fiset” (qarqet familjare) që përndiqeshin nga hakmarrja. Thuhet se edhe i madhi Gergj Fishta tha për të: “nuk ka asnjë njeri që e tejkalon atë me mençuri dhe guxim”.
Ajo nuk dështoi të mbrojë dhe mbështesë të drejtat e grave dhe luftoi në kuvend për të afirmuar të drejtën e tyre për të zgjedhur burrin për martesë dhe për njohjen e rolit thelbësor në luftë dhe në administrimin krahinor. Pas luftës kundër turqve, ajo shiti tokën e saj për të hapur shkolla në veri të Shqipërisë. Kurrë nuk u martua dhe vdiq nga një sëmundje e rëndë në moshën 47 vjeç.
Tringa e Smajl Martinit
Mes guximit dhe paradoksit
Paradoksi i gruas shqiptare, i vendosur nga njëra anë në një status më të ulët në jetën shoqërore dhe aktive se burri nga ligjet e Kanunit, nga ana tjetër ajo rimerr forcën në rolin e saj si heroinë ose “Zhan d’Ark” në betejat për pavarësi dhe në mosmarrëveshjet e brendëshme.
Kështu që disa prej tyre mbahen mend me konsideratë, si Nore Kolja, nusja e Ded Gjo Lulit që luftoi pranë tij. Ndërsa figura të tjera femra nga historia e pavarësisë shqiptare, për shembull Nora e Kelmendit, që vrau pashain osman i cili dëshironte të shndërronte në hi vendlindjen e saj Malësinë e Madhe në shekullin VII, si dhe heroinën guerile nga Kosova Shote Galica (1895 – 1927) ) e cila për 12 vjet luftoi së bashku me burrin e saj, deri në vdekjen e tij.
Në atë kohë, shqiptarët, burra dhe gra, të rafinuar dhe të guximshëm siç i raporton NYT, e konsideruan armën e zjarrit një instrument të shprehjes maksimale të shfaqjes së tyre gazmore dhe lirisë së tyre. Por ata jetojnë një paradoks të madh: ata nuk e konceptojnë “organizimin e lartë” të një shteti, të cilit do t’i tjetërsohet mbrojtja e lirisë dhe të drejtave të tyre.
Sot, më shumë se 100 vjet nga botimi i këtij artikulli dhe i Pavarësisë Kombëtare, vlera historike e shkrimit s’duhet lënë mënjanë. Përmbajtja mund të bëhet aktuale kur flitet për nivelin e civilizimit, për organizimin e një shteti dhe aftësitë ende të munguara shtetformuese. Nëse i referohemi parashikimit nga fundi i artikullit: “…por ata do të arrijnë tek ideja (shtetformuese)”, lexojmë jo vetëm një deklaratë gjysmë profetike, por të ndërkallur aty shohim gjithë admirimin që gëzonte populli shqiptar i asaj periudhe, për këdo që e njihte nga afër.
Shënim:
Kopertina e Le Petit Journal e 28 majit 1911 (imazhi i parë i artikullit) zë artikullin e New York Times botuar më 9 maj të po këtij viti
Burimet:
http://cent.ans.free.fr/pj1911/pj107128051911.htm
http://buzuku.info/Arkivi/Buzuku02/buzuku_nr_2.htm
http://www.trepca.net/2005/11/051125_piramida_kufirit_shqiptar_pjeter_cali.htm
Përgatiti Elis Buba. /usalvision
