Kongresi i Manastirit u mbajt nga 12 – 20 nëntor 1908, mbi çështjen e ndërlikuar të alfabetit shqip, nën kryesinë e Midat Frasherit, me nënkryetar Gjerasim Qiriasin e me sekretar Luigj Gurakuqin.
Në vjeshtën e vitit 1908, në një artikull mbi Kongresin e Manastirit, gazeta “Lirija” përshkruante pikëpamjet e ndryshme shqiptare për alfabetin me fjalët: “Sikundër që kemi thënë dhe më parë, gjer më sot në Shqipëri përdoren një shumicë abece. Më e përhapura është abeceja e Stambollit, e shoqërisë ‘Bashkimi’ dhe ajo e shoqërisë ‘Agimi’. Por mos pandehet se veç këtyre abeceve nuk ka tjetër. Jo, mos u gënjeni. Se shqiptarët që kanë qenë kaq shterpë për vepra literare, kanë qenë shumë pjellorë dhe të zotët në të shpikurit abece. Thonë se më i madhi shpikës amerikan, Edisoni, ka shpikur gjer më sot 300 vegla dhe maqina. Ashtu dhe shqiptarët! Më i dobëti i shkronjave, më i gjori i fjalëve kujtonte se do të linte një emër të pavdekur duke ngrehur një palë shkronja të reja, duke nderuar zën’ e shkronjave. Edhe këtu ditë më ditë po na dilte një abetare, si këpurdhat pas shiut”
Periudha e Dytë Kushtetuese shënoi fillimin e një faze të re në marrëdhëniet e shqiptarëve me Perandorinë Osmane. Duke ndjekur modelin romantik evropian dhe duke besuar thellë në rolin modernizues dhe emancipues të Kushtetutës osmane, elita shqiptare i shtoi përpjekjet për hapjen e klubeve, shoqërive dhe shkollave në gjuhën shqipe. Një shembull tjetër i këtij vetorganizimi të brendshëm është Kongresi i Manastirit, si model kërkimi i unitetit dhe identitit kulturor shqiptar.
Gazeta “Lirija” dhe Kongresi i Abecesë
Kongresi i Manastirit dhe diskutimet e shqiptarëve për alfabetin patën mbulim të gjerë në shtypin shqiptar dhe osman të kohës. Në këtë drejtim paraprinte gazeta shqiptare “Lirija”, e cila dilte çdo të shtunë në Selanik dhe shtypej me shkronjat e Alfabetit të Stambollit. Kështu, disa ditë para hapjes së Kongresit, gazeta “Lirija” në artikullin e saj të emërtuar “Kongres i abecesë” paralajmëronte mbajtjen e një kongresi me qëllim që t’i jepej fund nevojës së madhe për bashkimin e të gjithë shqiptarëve të vendit. Në artikullin tjetër të gazetës publikohej thirrja e bërë më 27 gusht të vitit 1908 nga ana e klubit “Bashkimi” në Manastir, i cili mori nismën për organizimin e këtij kongresi, duke bërë dhe ftesat e para. “Shoqëria e klubit Bashkimi me anë të Pleqësisë së saj merr nderë t’u ftonjë të urdhëroni e të ndodhi në Kongren’ e Përgjithshme, e cila do të hapet më 1 të Vjeshtësë III-të, ditën e shtunë në Manastir në Klubin Bashkimi”, shkruhej në thirrjen e klubit shqiptar.
Konica dhe një ftesë e vonuar
Elita intelektuale shqiptare do t’i përgjigjej pozitivisht thirrjes së klubit “Bashkimi”. Ndërkohë që “Bashkimi” i Shkodrës njoftonte se në Kongres do të përfaqësohej nga Atë Gjergj Fishta, Noli nga Bostoni, nëpërmjet një letre njoftonte me keqardhje mbi pamundësinë e pjesëmarrjes. “E mora grishimin e shoqërisë s’uaj dhe ju përhiroj tepër për mirësinë që patët për të më ftuar si delegat i shqiptarëve të Amerikës. Por, sikurse e kuptoni mirë, s’munt t’vinja pa lënë një tjetër prift në vent t’im”, shkruante Noli në përgjigjen e tij për klubin “Bashkimi”. “Kombi do t’jua dijë për të mirë këtë që po bëni dhe Zoti ju faltë shëndet dhe mbarësi për të mirën e vendit tonë”, shkruante me fjalët më të mira në një pjesë të letrës. Në të kundërtën e Nolit, intelektuali tjetër shqiptar Faik Konica, në përgjigjen e tij për klubin, refuzoi ftesën duke shpalosur më pak argumente gjuhësore dhe duke shfaqur më shumë pakënaqësitë e tij mbi mënyrën e organizimit dhe mbi ftesën që sipas tij ishte e vonuar. Madje, në kopjen e letrës të publikuar në revistën “Albania”, Konica me një fodullëk të paparë i quante pjesëmarrësit e Kongresit të Manastirit çobanë dhe vetë Kongresin e Manastirit kongres të shqiptarëve xhonturk në Maqedoni. “Një kongres për abenë do të mblidhet, mos kini frikë. Po the right Congress, by the right man, in the right time, at the right place”, shkruante Konica me një ton përqeshës. I njëjti nuk dënjoi të marrë pjesë as në Kongresin e Elbasanit, me gjithë ftesën që iu bë.
