Një retorikë e vjetër me maskë të re
Në hapësirat virtuale të sotme po përhapet me shpejtësi një retorikë agresive, shpesh e veshur me petkun e “analizës historike”, por në thelb e ndërtuar mbi shtrembërime ideologjike. Shqiptarët dhe historia e tyre po bëhen sërish objekt i një fushate mohuese, ku disa individë guxojnë të pretendojnë se përmendja e parë e shqiptarëve në Ballkan daton vetëm në shekullin XI pas Krishtit. Kjo qasje nuk është e rastësishme – ajo është pjesë e një tradite të gjatë të politikave akademike sllave dhe greke, të cilat përpiqen të zhveshin identitetin shqiptar nga rrënjët e tij të lashta ilire.
Antishqiptarizmi i akademikut serb Vasa Çubrilloviq, i artikuluar në elaboratin e tij famëkeq të vitit 1937, përfaqëson një strategji sistematike për spastrimin etnik të shqiptarëve nga trojet e tyre autoktone në Kosovë dhe viset përreth, duke u mbështetur në ideologjinë e “Serbisë së Madhe”. Kjo doktrinë gjen jehonë të ngjashme në propagandën e organizatës greke “Vorio Epiri”, e cila, nën drejtimin e figurave si Napoleon Zervas dhe më vonë Evangelos Averoff, promovoi pretendime territoriale mbi jugun e Shqipërisë, duke e cilësuar atë si pjesë të “Greqisë etnike”. Të dyja këto qasje, ndonëse nga shtete të ndryshme, ndajnë një objektiv të përbashkët: mohimin e identitetit dhe sovranitetit shqiptar përmes manipulimit historik, spastrimit demografik dhe ndërhyrjes politike. Propaganda e tyre është pasqyruar edhe në veprimet e mëvonshme të qarqeve si Akademia Serbe e Shkencave dhe Artit (SANU) dhe organizata si “Panepirotic Federation of America”, të cilat kanë vazhduar të ushqejnë narrativat e mohimit të ekzistencës shqiptare në trojet e veta.
Një lexim serioz i burimeve të lashta e rrëzon lehtësisht këtë pretendim. Ptolemeu, në veprën e tij monumentale Geographia, përmend Albanopolisin, një qytet që ndodhej në zemër të Ilirisë. Po ashtu, Straboni, në përshkrimet e tij gjeografike, flet qartazi për Ilirinë dhe territoret që përkojnë me hapësirat etnike shqiptare të sotme. Këto dëshmi antike nuk janë mite, por dokumente të historisë së shkruar që e vendosin elementin iliro-shqiptar shumë përpara çdo kronike mesjetare.
Gjithashtu, gjuhësia dhe toponimia ruajnë gjurmë të thella të kësaj vazhdimësie. Emra vendesh si Krujë, të dokumentuar që në shekujt VIII–IX, apo Mat, i përmendur që në periudhën e antikitetit të vonë (shek. IV), dëshmojnë për një praninë të pandërprerë kulturore dhe gjuhësore shqiptare në këtë truall. Edhe emrat e perëndive të lashta, të cilët shpesh kanë etimologji të qartë shqipe, janë një tjetër dëshmi e lidhjes midis ilirëve dhe shqiptarëve të sotëm.
Por më e rëndësishmja mbetet shkenca moderne. Studimet e ADN-së antike dhe gjenetikës popullatave kanë vërtetuar se ekziston një lidhje e drejtpërdrejtë mes ilirëve të lashtë dhe shqiptarëve të sotëm. Artikulli i botuar në revistën shkencore Science, me autorësi të përbashkët prej 33 studiuesish ndërkombëtarë, përforcon këtë fakt duke vendosur gjuhën shqipe dhe popullsinë shqiptare në të njëjtin territor për një periudhë që shkon mbi gjashtë mijë vjet.
Në një kohë kur historitë kombëtare shpesh tentohen të rishkruhen në funksion të interesave politike, është detyrë e studiuesve, gazetarëve dhe intelektualëve të mbrojnë të vërtetën me fakte. Sepse, siç është thënë me të drejtë:
“Attestation nuk do të thotë ekzistencë.”
Përmendja e parë në dokumente nuk shënon lindjen e një populli, por vetëm momentin kur të tjerët fillojnë ta njohin atë. Shqiptarët kanë ekzistuar shumë më përpara se kronikanët bizantinë të shekullit XI t’i përmendnin si Arvanitai, ashtu siç ka ekzistuar një trashëgimi e pandërprerë ilire që rron ende në gjuhë, në kujtesë dhe në gjakun e tyre.
Prejardhja, dëshmitë dhe debati: përse çështja e lidhjes midis shqiptarëve dhe ilirëve mbetet e gjallë
Debati mbi kontinuitetin etnik midis ilirëve të antikitetit dhe shqiptarëve të sotëm është një temë që ngërthen histori, gjuhësi, toponimi dhe interpretim burimesh. Për shumë studiues dhe për publikun shqiptar, kjo lidhje paraqet një vijë që lidh antikitetin me identitetin modern. Për kritikët, marrëdhënia është më komplekse — dhe kjo është një arritje e shkencës: të pranohet se pyetjet e mëdha kërkojnë prova të shumëfishta dhe interpretim kritik.
Dëshmitë e hershme: autorë antikë dhe toponimi
Burime helene dhe romake përmendin emra dhe territore që historikisht lidhen me rajonet e Ballkanit: Straboni dhe Ptolemeu flasin për Ilirinë dhe për qendra të tilla si Albanopolis (Ptolemeu). Këto përmendje dokumentojnë një morfologji toponomastike që ekziston qysh në antikitet. Sipas të dhënave të historisë klasike, emërtimet dhe kultet lokalë, si dhe emrat e perëndive vendase, shpesh mbajnë elemente që lehtësojnë marrjen e lidhjeve gjuhësore dhe kulturore me më vonë.
Në tema të tilla duhet të kemi parasysh dallimin kyç: attestation ≠ existence. E thënë ndryshe, fakti që emri “Albanoi” ose toponime si Krujë (përmendur që në shekujt e mesëm) shfaqen në burime nuk është vetëdëshmi për një vazhdimësi të pandërprerë institucional-polite; është megjithatë një provë e rëndësishme për prezencën e identiteteve dhe emërtimeve që mund të jenë vijim i një tradite lokale.
Dëshmitë mesjetare dhe më vonë: kur “albanoi” shfaqen qartë
Tekstet bizantine të shekullit XI dhe më vonë — si për shembull Michael Attaleiates — përmendin popullsinë e asaj zone me termat që në përkthime dalin si Arvanitai ose forma të afërta. Këto përmendje, së bashku me toponimet e dokumentuara që nga shek. IX–XI (p.sh. emërtimet e vendbanimeve si Krujë), tregojnë se në burimet mesjetare ka prezencë të qartë të grupeve me emërtim të ngjashëm me termin “shqiptar/Albanoi”.
Sadoqoftë, siç theksojnë historianë modernë, pra edhe punime si ato të Oliver Jens Schmitt apo të studiuesve të tjerë, duhet bërë kujdes kur lexohen dëshmitë: motivacionet politike, terminologjia lokale dhe interpretimi i kronikave ndikojnë fort.
Interpretimet moderne: patriotizmi dhe vetëdija etnike
Studiues si Oliver Jens Schmitt apo Dr. A.K. Brackob, theksojnë se kryengritjet dhe lëvizjet e udhëhequra nga figura si Skënderbeu shpesh lidhen më shumë me ndjenjat e dinjitetit, nderit dhe mbrojtes së territorit sesa me konflikte fetare strikt. Këtë e shohim edhe kur lexojmë Attaleiates apo vëzhgues të mëvonshëm: shqiptarët shpesh përshkruheshin në terma që reflektonin lidhjen me truallin dhe kodin zakonor (kanun), jo thjesht përkatësinë fetare.
Nga ana tjetër, disa versione moderne të historisë (ndonjëherë të instrumentalizuara politikisht) kanë tentuar të minimizojnë ose të vonojnë kronologjinë e përmendjeve të shqiptarëve në Ballkan, duke i paraqitur si “shfaqje të reja” në kohë më të vonshme. Kjo qasje shpesh përputhet me narrativat e interesuara kombëtare të fqinjëve (p.sh. pikëpamje pseudo-akademike që kërkojnë ta relativizojnë praninë e hershme të shqiptarëve në rajon). Përballë kësaj, është e rëndësishme të rikthehemi te burimet: Ptolemeu, Straboni, kronika bizantine (Attaleiates e të tjerë), dokumente vendore dhe toponimi lokal – të gjitha japin fragmente që së bashku formojnë një imazh të së kaluarës.
Shembuj konkre të përmendjeve historike (përmbledhje)
- Ptolemeu (shek. II CE): përmend “Albanopolis” midis qyteteve të Ilirisë.
- Straboni: e vendos Ilirinë si rajon në Ballkan me popullime të ndryshme; referimet e tij janë burimore për territorin dhe etnografinë e hershme.
- Michael Attaleiates (shek. XI): tekstet bizantine flasin për Arvanitai/Albanoi në kontektin e luftërave dhe levizjeve të kohës.
- Toponime: emra vendesh si Krujë (referenca të hershme), Mat (referenca të hershme), etj., që shfaqen në dokumente të ndryshme para dhe pas vitit 1000.
- Dëshmi të emrave personalë: përmendja e emrave si David Arianiti (rreth 999 CE) që tregon prezencë familjesh/klasash me emërtim të afërt me elementët që më vonë lidhen me shqiptarinë.
Lidhja me shumë fije — provat mbështesin njëra-tjetrën
Çështja e lidhjes iliro-shqiptare nuk është një “mister” i pamundur, por një fushë ku prova arkeologjike, toponomike, gjuhësore dhe tekstuale duhet të lexohen së bashku. Studimet më solidë historike sot sugjerojnë se ka elemente të forta të vazhdimësisë — përmes toponimeve, elementeve të gjuhës dhe dokumenteve mesjetare — por gjithashtu kërkojnë maturi metodologjike: attestation (përmendja në burime) nuk është e barabartë me prova absolute për vazhdimësi të pandërprerë, por është një indikator i rëndësishëm kur bashkohet me prova të tjera.
Historianët e mirë, si Oliver Jens Schmitt apo autorët që i referohemi, na sugjerojnë një qasje të balancuar: pranoni se ekziston një vazhdimësi të mundshme kulturore dhe toponomastike, por mos harroni se interpretimi politik i burimeve mund ta deformojë pamjen. Për këtë arsye, diskutimet për origjinën e shqiptarëve duhet të qëndrojnë në sferën e argumenteve të dokumentuara dhe të vazhdojnë me kërkime multidisiplinare. Përgatiti Elis Buba / usalbanianmediagroup.com
Burime:
- Claudi Ptolemaeus, Geography (për përmendjet e qyteteve si Albanopolis).
- Strabo, Geographica (për Ilirinë).
- Michael Attaleiates, The History (tekst bizantin, për shek. XI).
- Oliver Jens Schmitt, Skanderbeg: Der neue Alexander auf dem Balkan (bot. 2009).
- Noel Malcolm, Kosovo: A Short History (për kontekst ballkanik dhe metodat historike).
- John Fine, The Late Medieval Balkans (për kontekstin etnik dhe politik mesjetar).
