Në vitin 1882, në Napoli, shtypshkronja e Domenico De Falco-s do të nxirrte në dritë një vepër që nuk ishte thjesht një studim gjuhësor, por një akt mbrojtjeje kombëtare. Libri mbante titullin domethënës: “Studii Filologici svolti con la Lingua Pelasgo-Albanese” (Studime Filologjike të zhvilluara me Gjuhën Pellazgo-Shqiptare). Autori i saj, profesori arbëresh Stanislao Marchianò, përmes këtij vëllimi, ndërmori një betejë intelektuale kundër atyre që e konsideronin gjuhën shqipe thjesht një dialekt të greqishtes, duke shpalosur një tezë guximtare: Shqipja është çelësi i qytetërimit antik pellazg dhe “Gjuha Nënë” e Evropës.
Një dedikim historik: Thirrja ndaj Francesco Crispi-t
Hyrja e librit është një dokument politik po aq sa kulturor. Marchianò ia dedikon veprën e tij “Të Shquarit Shkëlqesi, Komandant Francesco Crispi” (Françesk Krispi, Kryeministrit të Italisë me origjinë arbëreshe). Në dedikim, autori shpreh dhimbjen dhe revoltën e tij ndaj “gjykimit të rëndë të dhënë nga shkrimtarë eminentë të etnografisë”, të cilët e kishin klasifikuar gjuhën shqipe si një “dialekt të idiomës greke”.
Marchianò shkruan me pasion: “Më zuri tmerri në shpirt deri në atë pikë sa gati hoqa dorë nga mendimi… për të shkruar një mbrojtje që kjo gjuhë kërkon, për t’u quajtur tepër e lashtë dhe primitive (fillestare)”.
Megjithatë, inkurajimi i tij erdhi nga “filologët e ditur teutonë (gjermanë)”, të cilët kishin filluar t’i kthenin studimet e tyre drejt shqipes, duke i dhënë atij kurajën për të dalë në arenë. Ai i drejtohet Crispi-t jo vetëm si burrë shteti, por si “trashëgimtar i denjë i të hyjnueshmit Pellazgo-Shqiptar” (degno erede dei divini Pelasgo-albanesi), duke i kërkuar mbrojtje për të nxjerrë këtë “gjuhë nënë” (lingua madre) nga poshtërimi i pamerituar.
Struktura e argumentit: Shqipja si fosile e gjallë
Struktura e veprës, siç zbulohet nga treguesi i lëndës (Indice), është një përpjekje sistematike për të rishkruar historinë e antikitetit përmes etimologjisë shqipe.
Pjesa e Parë: Arti dhe Origjina Marchianò argumenton se origjina e Shqiptarëve dhe Pellazgëve është e njëjtë; ata janë “i njëjti popull i dalluar gabimisht me emërtime të çuditshme”. Ai merr përsipër të shpjegojë mitet e lashta pellazge duke përdorur gjuhën shqipe, e cila sipas tij është “gjuha e të ashtuquajturve Pellazgë”.
Pjesa e Dytë: Gjeografia e Shenjtë dhe Bibla Në këtë seksion, guximi shkencor i autorit shkon më tej. Ai analizon “gjuhën pellazgo-shqiptare në Bibël”, duke pretenduar shpjegimin e disa pasazheve biblike përmes shqipes. Më tej, ai fokusohet në Italinë e lashtë, duke studiuar “Aborigjenët Pellazgë në Itali”. Përmes shqipes, ai zbërthen etimologjinë e emrave të vendeve si “Partenope, Paleopoli, Cuma, Campania” dhe qyteteve të tjera të themeluara nga Pellazgo-Shqiptarët, duke hedhur poshtë pretendimet se këto emra kishin origjinë hebraike apo greke.
Epërsia e “Gjuhës nënë”
Në Pjesën e Tretë dhe në konkluzionet e veprës, Marchianò parashtron tezën e tij përfundimtare: “Më e lashta në Evropë është gjuha shqipe”. Ai shpjegon zhdukjen e emërtimit “Shqiptarë” dhe zëvendësimin e tij me termin “Pellazgë” në periudha të caktuara.
Në faqet përmbyllëse, ai bën një krahasim (paralele) midis opinioneve të shkrimtarëve modernë dhe atyre antikë mbi fjalën “Pelasgio”. Ai thekson rëndësinë e shqiptarëve të konsideruar si “shpikës të Shkencave dhe Arteve” dhe influencën e gjuhës shqipe në zhvillimin e gjuhëve të tjera evropiane. Një detaj interesant është referenca për “Pellazgët që aktualisht jetojnë në zemër të Athinës së lashtë”, duke iu referuar popullsisë arvanitase.
Saktësia përmes etimologjisë
Në seksionin e “Errata-Corrige” (Korrigjime), ne shohim metodologjinë e tij të imët. Ai korrigjon terma për t’i përafruar më saktë me rrënjët shqipe. Për shembull, ai saktëson fjalën “Myli” në “Mylon o Mylia” (që lidhet me fjalën mollë – mele), apo korrigjimet fonetike si “Kragl” (Kral) dhe “Vatzer” (Vajzë), duke treguar një njohje të thellë të dialekteve dhe fonetikës shqipe.
Vepra e Stanislao Marchianò-s, e shkruar në 1882, është një gur themeli në studimet albanologjike të shekullit të 19-të. Ajo nuk është thjesht një fjalor etimologjik, por një manifest identiteti. Duke i shkruar figurës më të fuqishme politike të kohës në Itali, Francesco Crispi-t, dhe duke e quajtur atë “gjak të Pellazgëve hyjnorë”, Marchianò kërkonte të legjitimonte vendin e shqiptarëve jo si ardhacakë, por si substrati mbi të cilin u ndërtua qytetërimi evropian. Për të, shqipja nuk ishte një degë, por vetë rrënja.
