Gjergj Danush Lapacaji apo Giorgio Lapazaja (1495-1570) njohur edhe si Abati Giorgio Lapazaia (Gjergj Lapazaja) nga Monopoli (Itali e Jugut), është një personalitet, një matematikan dhe muzikant me origjinë shqiptare, vepra e të cilit është ribotuar në Napoli në vitin 1585, me titullin “Il Ramaglietto”.
Për shkak të emigrimit pas rënies së Shqipërisë, Lapazaja, si shumë arbëreshë, ka qenë pjesë e diasporës shqiptare në Italinë e Jugut, duke shpjeguar kështu edhe përfshirjen e tij në kontekstin shqiptar.
Vepra e “Abbate Georgio Lapazaia da Monopoli”, është një dëshmi monumentale e kontributit të arbëreshëve (shqiptarëve të Italisë së Jugut) në zhvillimin e shkencës evropiane. Vepra “Opera Terza de Aritmetica et Geometria”, e titulluar ndryshe “Il Ramaglietto” (Degëza), e vendos Abatin Lapazaja në mesin e figurave më të rëndësishme shkencore të shekullit të XVI.
Kronologjia dhe Ribotimet e Veprës Themelore
Në thelb të trashëgimisë së Lapazaias qëndron traktati i tij i matematikës, i cili duket se ka shërbyer si një tekst bazë jetik për mësimdhënien e këtyre shkencave në Italinë e Jugut për shekuj me radhë.
Gjergji u vendos në Napoli, si mësimdhënës ku më 1542 botoi: “Traktat rreth aritmetikës dhe Gjeometrisë”, vepër e cila u ribotua nëntë herë.
Ky informacion thekson rëndësinë e hershme të tekstit (1542) dhe suksesin e tij të jashtëzakonshëm tregtar dhe akademik, siç dëshmohet nga nëntë ribotimet. Imazhi ynë (ribotim i vitit 1585) është një provë materiale e këtij suksesit afatgjatë. Ky traktat ishte ndër të parët që shkruante për aritmetikën dhe gjeometrinë në gjuhën italiane, duke i bërë këto dije të arritshme për një audiencë më të gjerë se sa vetëm për akademikët që flisnin latinisht.
Roli në Inxhinieri dhe Shërbimin Papnor
Veprimtaria e Lapazaias shpërtheu kufijtë e sallës së mësimdhënies, duke e çuar atë drejt projekteve të larta inxhinierike dhe pozicioneve prestigjioze.
Më vonë kaloi në Romë për të punuar në kapelen e selisë papnore. Në ribotimin e fundit të kësaj vepre shkencore (1784), Gjergji, cilësohet Njeriu i shquar për merita shkencore, sidomos të mësimdhënies, por edhe si ing. hidraulik, dijetar erudit dhe njohës i greqishtes së vjetër, latinishtes, italishtes dhe amtares, arbërishtes.
Kjo profilizim i shekullit të XVIII, i futur në tekstin shkencor, shërben si një epilog i lavdishëm:
Inxhinier Hidraulik: Aftësitë e tij gjeometrike dhe llogaritëse ishin jetike për projektet e inxhinierisë hidraulike në Romën e Rilindjes – fusha thelbësore për sistemet e ujësjellësve, çezmat dhe fontanat madhështore të qytetit.
Lidhja Shqiptare: Etiketimi i tij si njohës i gjuhës arbëreshe (amtare) thekson lidhjen e tij të rrënjosur me diasporën shqiptare, duke dëshmuar se kjo trashëgimi kulturore dhe gjuhësore u ruajt, ndërkohë që ai kontribuonte në zhvillimet shkencore më të përparuara evropiane.
Erudicioni Poliglot: Njohja e thellë e latinishtes, greqishtes së vjetër dhe italishtes i mundësoi Lapazaias akses të drejtpërdrejtë në burimet e lashta klasike (Euclid, Ptolemy) dhe shkëmbimin me dijetarët bashkëkohorë, duke e bërë atë një dijetar erudit në kuptimin e plotë të fjalës.
Në vitin 1542, ai botoi, në shtëpinë botuese Sultzbach në Napoli, një traktat të rëndësishëm mbi Aritmetikën dhe Gjeometrinë, i cili u ribotua pothuajse pa ndërprerje përvec origjinalit, plotë tetë herë te tjera, deri në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë (1566, 1569, 1575, 1590, 1601, 1723, 1727, 1784). Prania e familjes së tij, pronare e jus patronatus (e drejta e patronazhit) në Kishën e lashtë të Shën Pjetrit, është dokumentuar në Monopoli të paktën deri në gjysmën e parë të shekullit të tetëmbëdhjetë. Mbiemri i tij origjinal në shqip (Lapazaja) shfaqet, si në dokumentet e shkruara me dorë në arkiv, ashtu edhe në veprat e shtypura, në një larmi të pasur formash: Lapizzaya, Lapizzaglia, Lapizzaga, Lapezzaja, etj.
Qyteti i Monopolit i ka kushtuar atij një rrugë jo shumë larg katedrales, dhe busti i tij prej mermeri ndodhet në hyrje të Sallës së Këshillit të Bashkisë së qytetit të Durrësit.
Konteksti Shkencor
Vepra e Lapazaias reflekton një prirje të rëndësishme shkencore të Rilindjes: aplikimi praktik i matematikës. Përmes “Il Ramaglietto”, ai u ofroi tregtarëve, artizanëve dhe inxhinierëve civilë mjetet e nevojshme për zgjidhjen e problemeve reale – nga llogaritjet e interesit dhe këmbimit valutor (aritmetikë tregtare) te matjet e tokës dhe ndërtimet (gjeometri praktike). Kjo e vendos Lapazain në traditën e matematikanëve utilitaristë si Fibonacci dhe Luca Pacioli.
Gjergj Danush Lapazaja nuk ishte vetëm një matematician; ai ishte një urë midis dijes klasike dhe nevojave moderne të Rilindjes. Përmes veprës së tij të ribotuar pafundësisht, ky dijetar arbëresh e vulosi emrin e tij si një figurë kyçe, duke dëshmuar për rolin e diasporës shqiptare në pasurimin shkencor të Evropës. Përgatiti Elis Buba / usalbanianmediagroup.com
