Zëri i harruar i Ballkanit
Arvanitët, një popullsi e lashtë shqip-folëse e vendosur në Greqinë jugore që nga Mesjeta e vonë, kanë luajtur një rol jetik, por shpesh të nënvlerësuar, në krijimin dhe zhvillimin e shtetit modern grek. Për shkak të integrimit të thellë kulturor dhe politik, trashëgimia e tyre shqip-folëse (arbërore) është lënë në harresë, megjithatë, ndikimi i tyre historik mbetet i pamohueshëm. Përgjatë shekujve, arvanitët, të njohur për aftësitë e tyre detare dhe luftarake, si dhe për përkushtimin ndaj kauzës greke, kanë dhënë një kontribut të madh në të gjitha fushat e jetës politike dhe kulturore të Greqisë.
Qëllimi i këtij shkrimi është të ndriçojë rolin historik që luajtën disa nga krerët më të shquar arvanitas në drejtimin e Mbretërisë dhe më vonë të Republikës Greke, duke u bazuar në të dhënat arkivore dhe në studime të veçanta, si dhe në vëzhgimet e historianëve ndërkombëtarë.
Kontributi historik: Vëzhgimet e studiuesve të huaj
Për të kuptuar peshën e këtij kontributi, është thelbësore të shohim se si historianët dhe studiuesit e huaj e kanë vlerësuar rolin e Arvanitasve në Greqinë e shekullit XIX dhe XX:
Roli në Luftën e Pavarësisë (1821). Studiues si Nicholas Hammond (historian britanik) dhe Dennis N. Skiotis kanë theksuar se familjet e shquara arvanitase (si ato të Hidrës dhe Specës) nuk ofruan vetëm burra, por edhe burimet detare dhe ekonomike thelbësore për lëvizjen e pavarësisë.Pikëpamja e Historianëve: Shpesh përmendet se në vitet e para të Kryengritjes, flota detare e Greqisë, e cila luajti një rol vendimtar në bllokimin e flotës Osmane, ishte praktikisht e përbërë nga anijet e pronarëve detarë arvanitas, si Kundurioti dhe Miauli. Këto familje, sipas të dhënave, sakrifikuan pasuri marramendëse për kauzën e luftës, duke u bërë thelbi i qeverisë provizore greke.
Gjuha dhe Identiteti Politik. Historianët si Richard Clogg (britanik) dhe studiuesit e Ballkanit si Miranda Vickers shënojnë se në fillimet e shtetit grek, në Athinë dhe në zonat e Peloponezit, prania e shqip-folësve ishte aq e madhe saqë gjuha shqipe (arbërishtja) flitej gjerësisht.
Është dokumentuar nga burime të huaja se figura të shquara si Teodoros Kolokotronis (babai i Joani Kolokotronit) dhe komandantët e tjerë të Luftës, shpesh komunikonin mes tyre në gjuhën arbërore. Studiuesi grek Georgios Hatzidakis thekson se elitat arvanitase u bënë shtylla kurrizore e shtetit të ri, duke e përqafuar plotësisht identitetin grek, pavarësisht ruajtjes së gjuhës (arbërishtes) në jetën private. Ky integrim politik, duke mbajtur një trashëgimi kulturore të veçantë, është një fenomen unik ballkanik.
Kontributi kulturor njihet gjerësisht. Fustanella (veshja tradicionale me fund, simboli i heroizmit grek dhe i Gardës Presidenciale – Evzonëve) është pranuar nga etnogafë dhe historianë (si p.sh., studiuesi gjerman Johann Georg von Hahn në shekullin XIX) se është një element i trashëgimisë shqiptare/arbërore që u adoptua nga luftëtarët e Kryengritjes dhe u bë simbol i identitetit kombëtar grek pas formimit të shtetit. Kjo tregon ndikimin e thellë të kulturës arvanitase në formësimin e imazhit të Greqisë së Re.
11 Kryeministra dhe kryetarë shteti arvanitas të Greqisë
Pjesëmarrja e arvanitasve në Luftën e Pavarësisë Greke të vitit 1821 ishte thelbësore, duke ofruar jo vetëm burra trima, por edhe burime financiare dhe anije lufte. Kjo lidhje e hershme me themelimin e shtetit u pasua nga një prani e qëndrueshme në elitën politike. Kryeministrat arvanitas shpesh vinin nga ishujt me shumicë arvanitase si Hidra, Speca, Poros dhe Salamina.
Figura qendrore të periudhës themeluese (1821-1877)
Gjergj KUNDURIOTI (1782-1858): Lindi në Hidra. Një nga kontribuesit kryesorë financiarë të Kryengritjes. Shërbeu si Kryetar i Greqisë (1824-1825) dhe Kryeministër. Historiani William St. Clair thekson se familjet detare si Kunduriotët ishin fuqia financiare pas Luftës, duke qenë thelbësore për vazhdimin e saj.
Andon KRYEZIU (1796-1865): Shërbeu dy herë si Kryeministër (1842-1844 dhe 1849-1854). Arvanitasi tjetër, Kryeziu, mori vendimin historik për Shpalljen e Kishës Autoqefale Greke më 1850, një akt që forcoi sovranitetin shtetëror grek nga ndikimi i jashtëm (Fanarit).
Dhimitër VULGARI (1801-1877): Shërbeu në gjashtë mandate. Gjatë udhëheqjes së tij u realizua bashkimi i Shtatë Ishujve me Greqinë. I njohur si “Tsoumpes” (veshja arbërore), ky pseudonim tregon për lidhjen e tij kulturore.
Athanas MIAULI (1815-1867): Kryeministër (1857-1862).
Diomidh QIRIAKO (1811-1869): Hartues i Kushtetutës së 1843 dhe Kryeministër (1863).
Kiço XHAVELl (1801-1855): Hero Suljot. Shërbeu si Kryeministër (1847-1848). Xhavella, si pjesë e fisit të Suljotëve, sipas Fotis Xavellas (pasardhës dhe studiues), përfaqëson lidhjen e thellë të komunitetit shqip-folës (Suljotët njihen si arvanitas të Epirit) me themelet e shtetit grek.
Joani Teodor KOLOKOTRONI (1804-1868): Djali i Teodoros Kolokotronit (udhëheqës i Luftës), për të cilin historianët si Thomas Gallant theksojnë se ishte i rrethuar nga arvanitas dhe fliste vetë shqipen (arbërishten). Shërbeu si Kryeministër (1862).
Kryeministra të Shekullit XX
Pavlo KUNDURIOTI (1855-1935): Komandant i flotës dhe Kryetar i parë i Republikës Greke (1924-1926). Fitorja e tij kundër flotës turke në 1912-1913 ishte jetike për zgjerimin e Greqisë.
Emanuil REPILI (1863-1924): Themelues i organizimit modern të Greqisë Veriore dhe Kryeministër (1917-1918).
Aleksandër KORIZI (1885-1941): Kryeministër në vitin 1941. Historianët e Luftës së Dytë Botërore, si Mark Mazower, e përshkruajnë Korizin si një figurë me integritet që mori detyrën në momentin më të vështirë të Greqisë.
Petro VULGARI (1884-1957): Kryeministër në periudhën e pasluftës (1945).
Trashëgimia dhe harresa
Kontributi i Arvanitasve-Arbërorëve në themelimin dhe drejtimin e Greqisë moderne është monumental dhe është i dokumentuar gjerësisht edhe nga burimet ndërkombëtare. Këta krerë i dhanë Greqisë fitore ushtarake, stabilitet politik, dhe themeluan institucione thelbësore si Kisha Autoqefale.
Megjithatë, siç thekson studiuesja britanike e gjuhësisë Sarah Ogilvie, pavarësisht rëndësisë historike, Greqia moderne ka bërë përpjekje të vazhdueshme për të konsoliduar identitetin homogjen, shpesh në dëm të njohjes së minoriteteve si arvanitasit. Kjo ka çuar në neglizhimin e gjuhës, kulturës dhe historisë së tyre.
Siç shprehen edhe komunitetet arvanitase, zëri i tyre mbetet i harruar. Ndriçimi i kësaj historie, i konfirmuar edhe nga burimet e huaja, është thelbësor për një kuptim të plotë dhe objektiv të historisë së Ballkanit dhe formimit të identiteteve kombëtare.
