Për dekada me radhë, historiografia ballkanike ka qenë një fushëbetejë identitetesh, ku shpesh e vërteta etnike është mbuluar nga mjegulla e miteve kombëtare. Megjithatë, dokumentet e kohës dhe studimet bashkëkohore po nxjerrin në dritë një fakt që nuk mund të tjetërsohet më: Suliotët, heronjtë legjendarë të rezistencës kundër Ali Pashë Tepelenës dhe protagonistët e Revolucionit të vitit 1821, ishin me origjinë, gjuhë dhe doke mirëfilli shqiptare.
Dëshmia e Mark Mazower: “Asgjë e përbashkët me grekët e tjerë”
Një nga pikat më të forta të këtij argumenti vjen nga historiani i njohur i Universitetit të Kolumbias, Mark Mazower, në veprën e tij monumentale “The Greek Revolution: 1821 and the Making of Modern Europe”. Sipas dokumenteve që Mazower citon, suliotët ishin plotësisht të vetëdijshëm për identitetin e tyre të veçantë.
Në një letër konfidenciale drejtuar Carit të Rusisë, suliotët deklaronin hapur se “nuk kishin asgjë të përbashkët me grekët e tjerë”. Ky pohim tronditës për historiografinë klasike shpjegon se për ta, feja ortodokse nuk ishte baraz me kombësinë greke. Mazower nënvizon se:
“Nacionalizmi ishte një koncept plotësisht i huaj për këta shqiptarë të krishterë (Suliotët)… Ata ndjeheshin përgjithësisht më afër bashkëkombësve të tyre shqiptarë myslimanë sesa grekëve.”
Kjo lidhje gjaku dhe gjuhe tejkalonte ndasitë fetare të kohës, duke treguar një vetëdije etnike shqiptare që bazohej te “Fisi” dhe “Besa”.
Gjuha: Arbërishtja dhe fjalori i Markos Boçarit
Gjuha është pasaporta më e qartë e një populli. Suliotët flisnin gjuhen shqip, etiketuar si arvanitishte/arbërishte, një dialekt i vjetër i shqipes, njohur si toskërisht. Përmes këtij dialekti edhe është standardizuar gjuha letrare shqipe. Dëshmia më e pakontestueshme është “Fjalori dygjuhësh i greqishtes dhe shqipes moderne” i hartuar nga vetë heroi suliot, Marko Boçari, në Korfuz rreth vitit 1809.
Pse një hero “grek” do të hartonte një fjalor për të mësuar shqipen, nëse ajo nuk do të ishte gjuha e tij amtare dhe e ushtarëve të tij? Ky fjalor u hartua me kërkesën e konsullit francez Pouqueville, i cili vërejti se suliotët e kishin të vështirë të komunikonin me grekët pa ndërmjetësimin e shqipes.
3. Organizimi social: Fisi dhe Kanuni i maleve
Struktura shoqërore e Sulit ishte identike me atë të Malësisë së Shqipërisë së Veriut dhe zonave të Labërisë. Suli ishte i organizuar në fise (si p.sh. Boçarët, Xhavellasit, Drakët). Ata qeveriseshin nga një “Këshill i Pleqve” dhe ndiqnin kode nderi që ngjasojnë me Kanunin:
Besa: Ishte ligji suprem i suliotit.
Gjakmarrja: Një fenomen tipik shqiptar që rregullonte marrëdhëniet mes fiseve suliote.
Mënyra e luftimit: Sulmi i befasishëm dhe qëndresa në kulla, veshja me fustanellë (e cila më vonë u adoptua si kostum kombëtar grek) dhe këngët epike që këndoheshin në shqip.
Toponimia dhe etimologjia
Vetë emri “Suli” ka ngacmuar shumë studiues. Disa historianë shqiptarë e lidhin me fjalën “shul” (shuli i derës ose maja e malit), duke iu referuar pozicionit gjeografik strategjik të katër fshatrave kryesore (Suli, Qafa, Avariko, Samoniva). Toponimet e tjera në zonë si “Qafa”, “Vira”, “Gropat” janë të gjitha me rrënjë të pastra në gjuhën shqipe.
Raporti kompleks me Ali Pashë Tepelenën
Shpesh konflikti mes Suliotëve dhe Ali Pashës është interpretuar si luftë mes “Greqisë” dhe “Turqisë”. Në fakt, ky ishte një konflikt brenda-shqiptar. Ishte përplasja e një shtetformuesi si Ali Pasha, i cili kërkonte centralizimin e pushtetit, kundër fiseve autonome shqiptare që nuk pranonin t’i paguanin taksa askujt.
Historiani anglez George Finlay, i cili i njohu suliotët personalisht, shkruante:
“Suliotët ishte një degë e vjetër e shqiptarëve që u vendosën në malet e Epirit… ata flisnin shqip dhe nuk kishin asnjë lidhje me racën helene.”
Pse u “helenizuan forcërisht” suliotët dhe cili qe heroi Kombëtar që i mbajti pranë trungut am?
Pas krijimit të shtetit grek në vitin 1830, lindi nevoja për heronj kombëtarë. Meqenëse suliotët ishin ortodoksë dhe kishin luftuar me trimëri të pashembullt, ata u adoptuan si simboli i rezistencës greke.
Siç shkruante Pouqueville edhe pse fizikisht larg epokës së Gjergj Kastriotit, suliotët e mbanin gjallë mitin e tij. Përkrenarja me kokën e dhisë nuk ishte thjesht një objekt muzeal, por një simbol i autoritetit dhe i kalorisë shqiptare që ata synonin ta emulonin në çdo betejë. Ky identifikim me heroin kombëtar shqiptar është dëshmia më e pastër e vijimësisë së vetëdijes së tyre etnike përmes shekujve.
Suliotët nuk ishin “grekë që flisnin shqip”, siç tenton t’i cilësojë një pjesë e historiografisë nacionaliste greke. Ata ishin shqiptarë etnikë, të besimit ortodoks, të cilët kontribuuan në historinë e Ballkanit me trimërinë e tyre unike.
Dokumentet e Carit, fjalori i Boçarit dhe studimet e fundit të Mazower nuk lënë vend për dyshim: Sulioti është dega jugore e trungut të fortë shqiptar, që i qëndroi besnik rrënjëve të tij deri në fund. Përgatiti Elis Buba / usalbanianmediagroup.com
Burimet
Mark Mazower, “The Greek Revolution: 1821 and the Making of Modern Europe” (2021).
Marko Boçari, “Fjalori dygjuhësh i greqishtes dhe shqipes moderne” (1809).
George Finlay, “History of the Greek Revolution”.
F.C.H.L. Pouqueville, “Voyage de la Grèce”.
