Në labirintin e historiografisë ballkanike të shekullit XIX, ku formësimi i identiteteve kombëtare shpesh gërshetohej me interesa politike dhe aspirata territoriale, figura e Panajot Aravantino (Panajotis Stam. Aravantinou) shfaqet si një studiues i rëndësishëm, vepra e të cilit hedh dritë mbi Shqipërinë dhe shqiptarët. I njohur kryesisht për veprën monumentale “Monographia historike e Epirit”, Aravantinos nuk ishte thjesht një kronist lokal, por një vëzhgues dhe analist i thellë, shqyrtimet e të cilit, pavarësisht kufizimeve të kohës, zbulojnë një qasje shkencore dhe, në disa aspekte, një ndjeshmëri të veçantë ndaj çështjes shqiptare. Po marrim pjesërisht në shqyrtim pikëpamjet e tij, duke theksuar kahjet shkencore dhe elementet “pro-shqiptare” në punimet e tij, në kontekstin e historiografisë së kohës.
Konteksti i kohës dhe metodologjia e Aravantinos
Shekulli XIX në Ballkan ishte një periudhë trazirash dhe rindërtimi pas shekujsh sundimi osman. Shfaqja e shteteve kombëtare, si Greqia dhe Serbia, nxiti një interes të thellë për historinë dhe origjinën e popujve të rajonit. Në këtë sfond, Aravantinos, një studiues nga Epiri, e pa si detyrë të tij të dokumentonte dhe interpretonte trashëgiminë e pasur të kësaj treve. Vepra e tij, siç dëshmojnë edhe fragmentet e paraqitura, bazohej në një shqyrtim të kujdesshëm të burimeve të disponueshme. Ai citon historianë dhe gjeografë të ndryshëm, përfshirë Meletiosin dhe Laonikos Chalkokondyles, dhe angazhohet në debatin historiografik të kohës.
Një shembull i qartë i metodologjisë së tij është qasja ndaj origjinës së shqiptarëve. Aravantinos shkruan: “Περί τής καταγωγής και αρχιτέκτονος τού έθνους τούτου διαφωνούν οι Ιστορικοί και Γεωγράφοι” (Mbi origjinën dhe arkitektin e këtij kombi debatojnë Historianët dhe Gjeografët). Kjo tregon se ai nuk ishte dogmatik, por i hapur ndaj diversitetit të hipotezave. Ai përmend teorinë e Meletiosit për një origjinë kelte nga Iapygia (Italia) që u shpërngulën në Durrës, dhe më pas u shpërndanë gradualisht. Po ashtu, ai citon Chalkokondylesin, i cili shpreh dyshime mbi origjinën ilire të shqiptarëve: “Εγώ ουδόλως φρονώ, ότι οι Αλβανοί υπάρχουσιν Ιλλυρικόν γένος, ως τίνες λέγουσιν” (Unë nuk besoj aspak se shqiptarët janë me prejardhje ilire, siç thonë disa). Aravantinoi do i rikthehej këtij pohimi të Chalkokondyle, për ta përgënjeshtruar atë. Kjo qasje, ku prezantohen dhe diskutohen hipoteza të ndryshme, dëshmon një ndërgjegje shkencore për kompleksitetin e çështjes dhe një refuzim të shpjegimeve të thjeshta, tipike për shkrimet e thjeshtuar nacionaliste.
Debati mbi Origjinën dhe identitetin shqiptar
Pikëpamjet e Aravantinos mbi prejardhjen e shqiptarëve janë ndër pikat më të ndjeshme dhe të debatuara. Në një kohë kur identitetet kombëtare po forcoheshin dhe kërkonin rrënjë të thella historike, Aravantinos shfaqej si një studiues që nuk i pranonte automatikisht tezat dominuese. Refuzimi i tij për të mbështetur fort origjinën ilire, duke sjellë në pah dhe hipoteza të tjera, tregon një pavarësi mendimi. Kjo ishte një divergjencë nga narrativa që do të mbizotëronte më vonë në historiografinë shqiptare, e cila në masë të madhe do të përqafonte tezën ilire si themel i identitetit kombëtar.
Një tjetër aspekt i ndjeshëm është diskutimi i gjuhës shqipe. Aravantinos, siç mund të shihet nga fragmentet, prek lidhjen e gjuhës shqipe me gjuhët e lashta, duke e konsideruar atë si “αρχαιοτάτη Ελληνική γλώσσα ήτοι τής Πελασγικής” (gjuha më e lashtë greke, ose pellazgjishtja). Kjo tezë, e cila e lidh shqipen me pellazgjishten dhe greqishten e lashtë, ka qenë objekt debatesh të shumta dhe është shpesh e pranishme në diskurset e kohës, të cilat përpiqeshin të lidhnin popujt e Ballkanit me rrënjët antike klasike. Ndërsa linguistika moderne, me studiues si Gustav Meyer, Norbert Jokl, apo më vonë Eqrem Çabej dhe Shaban Demiraj, ka konfirmuar statusin e shqipes si një degë më vete e familjes indo-evropiane, ndryshe nga greqishtja, pikëpamja e Aravantinos reflekton kuadrin e njohurive dhe paragjykimet e epokës së tij. Megjithatë, edhe kjo pikëpamje, pavarësisht saktësisë shkencore sipas standardeve moderne, tregon një përpjekje për të gjetur një vend nderi për gjuhën shqipe brenda historisë së lashtë të rajonit.
Karakterizimi i shqiptarëve dhe vlerësimi i tyre
Aravantinos ofron përshkrime të detajuara të karakteristikave të shqiptarëve, të cilat shpesh janë pozitive dhe theksojnë vlerat e tyre. Ai i përshkruan ata si “φιλόταρχοι, υπομονητικοί, και ατίθασοι” (dashamirës të rendit, durimtarë dhe të papërkulur/të patundshëm). Këto cilësi, së bashku me referencat për shtrirjen e tyre gjeografike “μέχρι Αιτωλίας, Θεσσαλίας και μέρους τής Μακεδονίας”, tregojnë një njohje të thellë të pranisë dhe ndikimit të tyre në rajon.
Një element thelbësor i qasjes së tij “pro-shqiptare” është trajtimi i figurës së Gjergj Kastriot Skënderbeut. Dokumentet e bashkëngjitura përmendin qytetin e Krujës (Κροία) dhe e cilësojnë Skënderbeun si “ήρως Γεώργιος Καστριώτης” (heroi Gjergj Kastrioti). Ky vlerësim i Skënderbeut si hero kombëtar, i shprehur në tekstin grek, është një dëshmi e qartë e respektit dhe njohjes së kontributit të tij historik. Në një kohë kur narrativat kombëtare ishin shpesh konkurruese, theksimi i figurës së Skënderbeut nga një studiues grek dëshmon një vlerësim për heroizmin dhe rëndësinë e tij, që tejkalonte ndarjet etnike.
Aravantinos dhe koncepti i Shqiptarisë
Puna e Aravantinos, pavarësisht nga nuancat dhe interpretimet që mund t’i bëhen sot, padyshim kontribuoi në njohjen e Shqipërisë dhe shqiptarëve në qarqet akademike dhe publike të kohës. Duke u thelluar në historinë, gjeografinë dhe tiparet e këtij populli, ai ofroi një panoramë të pasur, e cila sfidonte stereotipet dhe injorancën.
Nëse termi “pro-shqiptare” merret në kuptimin e një vëmendjeje të thellë, objektive (brenda mundësive të kohës) dhe shpesh vlerësuese ndaj popullit shqiptar, atëherë puna e Aravantinos mund të interpretohet kështu. Ai nuk e minimizoi praninë apo rolin e shqiptarëve, por përkundrazi, i vendosi ata në qendër të vëmendjes së studimeve të tij rajonale. Ky qasje ishte e rëndësishme në një kohë kur shqiptarët ende nuk kishin një shtet kombëtar të tyre dhe identiteti i tyre shpesh ishte objekt i manipulimeve nga fuqitë e mëdha dhe shtetet fqinje. Për studiues si Aravantinos, theksimi i trashëgimisë historike dhe tipareve dalluese të shqiptarëve ishte një akt i rëndësishëm në regjistrimin e diversitetit kulturor të Ballkanit.
Panaiotis Aravantinos mbetet një figurë kyçe për të kuptuar historiografinë ballkanike të shekullit XIX. Analiza e veprës së tij mbi Shqipërinë dhe shqiptarët zbulon një studiues me një qasje shkencore të thellë, i cili nuk hezitonte të angazhohej në debate historiografike dhe të prezantonte hipoteza të ndryshme. Edhe pse disa nga përfundimet e tij, si ajo mbi ilirët dhe shqiptarët, mund të jenë kundërshtuar nga kërkimet e mëvonshme, është thelbësore të vlerësohet përpjekja e tij për të kuptuar dhe dokumentuar. Aspektet e tij “pro-shqiptare”, të dëshmuara nga vlerësimi i Skënderbeut dhe karakterizimi pozitiv i shqiptarëve, flasin për një studiues që, pavarësisht prejardhjes së tij etnike, ofroi një kontribut të rëndësishëm në pasqyrimin e një populli që po kërkonte vendin e vet në hartën e kombeve. Vepra e Aravantinos, pra, nuk është vetëm një dëshmi historike, por edhe një burim i vlefshëm për të kuptuar ndërthurjen komplekse të identiteteve, historive dhe aspiratave në Ballkanin e një shekulli më parë.
*** (Pjesa II)
Detaji dhe njohuria e thellë e topografisë dhe shoqërisë shqiptare
Përtej debateve të mëdha mbi origjinën dhe gjuhën, vepra e Aravantinos shquhet për një njohje të jashtëzakonshme të detajeve topografike, demografike dhe sociale të trevave shqiptare. Kjo thellësi në detaj reflekton një qasje shkencore dhe një interes të vërtetë për popullin dhe vendin që ai studionte. Përshkrimet e tij nuk janë të përgjithshme, por të konkretizuara me emra vendesh, fisesh, madje edhe me statistika demografike, qoftë edhe të përafërta.
Përshkrimi i Përmetit (Πρεμετή) është një shembull i shkëlqyer. Ai e lokalizon saktësisht, përmend rrënojat bizantine pranë tij dhe e lidh me Gjikajt (Γκίγκα), një fis i njohur. Më tej, ai futet në detaje mbi përbërjen demografike, duke ndarë popullsinë në familje të krishtera dhe myslimane, madje duke përmendur praninë e “Athigganon” (Ciganëve), një detaj që tregon vëmendje ndaj diversitetit etnik. Ndarja administrative e zonës së Përmetit në nën-rajone dhe numri i fshatrave e familjeve, si dhe përmendja e shkëputjes së Dëshnicës nga Tepelena në vitin 1846, tregojnë një njohuri të thellë të gjeografisë politike dhe administrative të kohës.
Po kështu, analiza e Aravantinos mbi fisin e Ndemegajve (Ντεμέγαι) ilustron mirëkuptimin e tij për dinamikat e brendshme shoqërore. Ai përshkruan ndarjet dhe konfliktet brenda këtij fisi si pasojë e rivaliteteve mes dy vëllezërve, duke theksuar se këto përçarje kontribuuan në dobësimin e tyre. Ky detaj ofron një pasqyrë autentike të “mikropolitikës” së krahinave shqiptare, ku lidhjet fisnore dhe konfliktet e brendshme kishin një ndikim të madh në jetën e përditshme dhe në marrëdhëniet me pushtetin osman. Përmendja e “Ndemegaj” si një fjalë mallkimi tregon se ai ishte në kontakt me traditat dhe shprehjet lokale.
Vlerësimi i karakterit shqiptar dhe rezistencës kombëtare
Një nga aspektet më domethënëse që tregon kahjen “pro-shqiptare” të Aravantinos është vlerësimi i tij i thellë për karakterin dhe rezistencën e shqiptarëve. Në seksionin “Σκιπετάροι” (Shqiptarët), ai jo vetëm që i lidh ata me Ilirinë, por edhe vë në pah një cilësi të patjetërsueshme të tyre: “φύσει αποτομωτάτων και δυσπροσιτων” (nga natyra shumë të prerë dhe të vështirë për t’u afruar). Kjo nuk është një kritikë, por një vëzhgim i një karakteri të fortë dhe të papërkulshëm. Aravantinos e thekson këtë rezistencë historike duke deklaruar se “ούδ’ οἱ ἀετοί τῶν Ῥωμαίων ἐστήθησαν ποτέ, οὔτε ἡ ἡμίσελνος ἀνυψώθη διά τῆς βίας” (as shqiponjat e Romakëve nuk mundën t’i nënshtronin plotësisht, as gjysmëhëna nuk u ngrit me dhunë). Kjo është një deklaratë e fuqishme që legjitimon rezistencën shqiptare ndaj perandorive të mëdha, Romake dhe Osmane, dhe vlerëson pavarësinë e tyre shpirtërore.
Më tej, Aravantinos shprehet qartë se “τὸ ἔθνος τῶν Σκιπετάρων κατεδείχθη πάντοτε τρέφον πατριωτικήν ἀρετήν καί ἔρωτα” (Kombi i Shqiptarëve ka treguar gjithmonë virtyt dhe dashuri patriotike). Kjo deklaratë, e shkruar nga një studiues i një kombi fqinj, është një dëshmi e rëndësishme e njohjes së ndjenjës kombëtare dhe patriotike shqiptare, në një kohë kur Shqipëria ende nuk ekzistonte si shtet i pavarur. Kjo pikëpamje kundërshton çdo interpretim të Aravantinos si një studiues me qëllime armiqësore, duke e pozicionuar atë më tepër si një vëzhgues objektiv dhe, në disa aspekte, dashamirës.
Diversiteti fetar dhe strukturat sociale
Aravantinos nuk shmanget nga trajtimi i diversitetit fetar dhe dinamikave që lindin prej tij. Përshkrimi i Spahive (Σπαθι και Σπαθία) është i ndriçuar në këtë drejtim. Ai dokumenton praktikën e fshehtë të krishterimit nga familjet që zyrtarisht shfaqeshin si myslimanë, duke përdorur emra osmanë. Zbulimi i kësaj praktike nga ligjet e reja të rekrutimit ushtarak në vitin 1846, kur ata u detyruan të shfaqeshin si të krishterë, ofron një pasqyrë të vërtetë të sfidave të identitetit fetar nën sundimin osman dhe mekanizmave të mbijetesës kulturore.
Edhe pse ai përmend disa tensione fetare, duke cituar termat “Χαλτούζες” dhe “Αρναούτης” si emra përçmues mes shqiptarëve dhe osmanëve, theksi i tij është te virtyti patriotik i shqiptarëve në përgjithësi. Vlerësimi demografik i popullsisë shqiptare prej 1.5 milion banorësh, nga të cilat 600,000 myslimanë, tregon përpjekjen e tij për të paraqitur një pamje të plotë dhe të bazuar në të dhëna.
Përmendja e ndarjeve ndërfisnore, si ajo Gegë/Toskë, ku “Σκιπετάροι” janë të pranishëm në tokat e Hyemoneve të Shkodrës dhe në Epirin e Ri, të njohur si “Γκέγκιδες”, si dhe përshkrimi i Toskëve (Τόσκιδες) si “luftarakë dhe me shpirt të gjallë”, tregon një kuptim të nuancuar të ndarjeve rajonale dhe tipologjive të popullsisë.
Mbi origjinën shqiptare të Aravantinos?
Për sa i përket origjinës së tij shqiptare, burimet tradicionale dhe biografike e identifikojnë Panajotis Stam. Aravantinos është i dokumentuar si një studiues grek nga Epiri, i lindur në Papigo, Zagori, e cila ishte pjesë e Perandorisë Osmane në kohën e lindjes së tij.
Kostas Biri, arvanites, por edhe Dimitris Kassis, në studimet mbi toponiminë, konfirmojnë se Zagoria, Konica dhe Pogoni kanë pasur për shekuj komunitete arbërore njohur sot si arvanitase, sidomos në zonën veriore të Janinës dhe në qendrat e tregtisë. Toponime shqiptare në Zagori (Papigo, Vradeto, Kapesovo, Dilofo, Negades etj.) janë analizuar si të derivuara nga rrënjë shqipe ose të ruajtura nga popullsitë arbërore.
Epiri, siç theksohet edhe në vetë veprën e Aravantinos, ka qenë historikisht një rajon me një popullsi të përzier greke dhe shqiptare. Kjo afërsi gjeografike dhe kulturore, si dhe prania dominuese e shqiptareve dhe shqipfolësve në Epir, mund të ketë ndikuar thellësisht në interesin e tij për çështjet shqiptare dhe në njohuritë e tij të detajuara. Megjithatë, mungojnë të dhëna të verifikuara që të konfirmojnë një prejardhje të drejtpërdrejtë etnike shqiptare të vetë Aravantinos. Interesi dhe njohuria e tij mund të shihen më shumë si frut i studimit të thellë dhe jetesës në një rajon ku shqiptarët ishin një komponent thelbësor i peizazhit shoqëror dhe kulturor.
Vepra e Panaiot Aravantinoit për Shqipërinë dhe shqiptarët është një dëshmi e rëndësishme e një qasjeje historiografike që, edhe pse e kufizuar nga mjetet dhe paragjykimet e kohës, shquhet për thellësinë dhe objektivitetin e saj. Përshkrimet e tij të detajuara gjeografike, demografike dhe sociale, analizat e dinamikave fisnore, dhe veçanërisht vlerësimi i tij i lartë për karakterin patriotik dhe rezistencën historike të shqiptarëve, e pozicionojnë atë si një studiues me tendenca të theksuara shkencore dhe, në shumë aspekte, “pro-shqiptare”. Ai kontribuoi në ndërtimin e një imazhi më të qartë dhe më të nuancuar të shqiptarëve në një epokë kur identitetet kombëtare po konsolidoheshin, duke dëshmuar se shkenca dhe respekti për tjetrin mund të tejkalonin barrierat etnike dhe politike. Vepra e tij mbetet një burim i çmuar për historianët dhe një pikë referimi për të kuptuar marrëdhëniet komplekse dhe të ndërthurura në Ballkan.
