Ky artikull shqyrton faktet dhe provat e dokumentuara që flasin për përkatësinë shqiptare të Janinës, një qytet me rëndësi historike dhe gjeopolitike në rajonin e Epirit, sot pjesë e Greqisë. E nënvizojmë bazuar në dokumente historike, dëshmi kartografike, dhe referenca nga autorë europianë të shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX, artikulli synon të argumentojë se Janina ka pasur një prani dhe ndikim të rëndësishëm shqiptar, duke u perceptuar madje si një “kryeqytet” shqiptar në kontekste të caktuara historike. Analiza do të theksojë kompleksitetin e identiteteve etnike në Ballkan dhe sfidat e përcaktimit të përkatësive kombëtare në një rajon të ndërthurur historikisht.
Janina, ose Ioannina, është një qytet me një histori të pasur dhe komplekse, e vendosur në rajonin e Epirit në Ballkanin Jugor. Sot, ajo është një qytet i rëndësishëm në Greqi, por e kaluara e saj shpalos një mozaik identitetesh dhe përkatësish, ku ajo shqiptare ka luajtur një rol të rëndësishëm. Përgjatë shekujve XIX dhe fillimit të shekullit XX, Janina jo vetëm që ishte një qendër e rëndësishme administrative dhe tregtare brenda Perandorisë Osmane, por shpeshherë u konsiderua dhe si një qendër kulturore dhe politike shqiptare. Ky studim do të eksplorojë këtë dimension të harruar ose të lënë në hije të historisë së Janinës, duke theksuar dëshmitë që e lidhin atë me identitetin shqiptar dhe duke analizuar se si kjo lidhje u pasqyrua në diskursin ndërkombëtar të kohës. Pyetja thelbësore që shtrohet është: Cila ishte shkalla e përkatësisë shqiptare të Janinës dhe si u artikulua kjo në kontekstin e zhvillimeve gjeopolitike të rajonit?
Konteksti Historik i Janinës dhe Epirit
Rajoni i Epirit, ku Janina zë një vend qendror, ka qenë historikisht një urë lidhëse dhe një pikë takimi për kultura dhe popuj të ndryshëm, përfshirë grekët, romakët, bizantinët, sllavët, shqiptarët dhe osmanët. Nën sundimin osman, Janina u ngrit në një qendër të rëndësishme vilajeti, duke tërhequr tregtarë, intelektualë dhe artistë. Përbërja demografike e qytetit ishte gjithmonë heterogjene, me komunitete të ndryshme etnike dhe fetare që bashkëjetonin. Megjithatë, prania shqiptare, si në qytet ashtu edhe në rrethinat e tij, ishte e konsiderueshme dhe e dokumentuar gjerësisht. Në veçanti, periudha e Ali Pashë Tepelenës (fundi i shekullit XVIII – fillimi i shekullit XIX), një figurë me origjinë shqiptare, shënoi një epokë kur Janina arriti kulmin e saj si një qendër politike dhe kulturore, duke ushtruar ndikim të madh në të gjithë Epirin dhe më gjerë. Kjo periudhë forcoi lidhjet e qytetit me kulturën dhe politikën shqiptare, duke e bërë atë një pikë referimi për shqiptarët e rajonit.
Janina si “Kryeqytet i Shqipërisë”: Dëshmi dhe Perceptime
Në dritën e dokumenteve të bashkëngjitura, bëhet e qartë se Janina ishte perceptuar, të paktën në disa qarqe ndërkombëtare, si një qendër me një theks të fortë shqiptar, madje duke iu referuar asaj si “kryeqytet i Shqipërisë”.
Ilustrime dhe Gazeta të Kohës: Një nga dëshmitë më të spikatura është ilustrimi nga gazeta “San Francisco, Saturday Morning, April 17, 1897”, me titullin e qartë: “JANINA, THE CAPITAL OF ALBANIA”. Ky titull, i shoqëruar me përshkrimin “This is one of the most picturesque cities in European Turkey…”, tregon qartë perceptimin e Janinës si kryeqytet të Shqipërisë në median amerikane të fundit të shekullit XIX. Kjo nuk ishte një izolim. Kërkimet në “Illustrated London News” të viteve 1854 dhe 1862 shfaqin gjithashtu referenca për “Town and Fortress of Arta in Albania” dhe “Janina, Capital of Epirus, or Lower Albania” (shih imazhet e bashkëngjitura). Këto gazeta të rëndësishme të kohës, me shtrirje ndërkombëtare, pasqyrojnë një narrativë ku Janina dhe qytete të tjera epiriote lidheshin drejtpërdrejt me Shqipërinë gjeografike dhe etnike.
Dokumente Zyrtare dhe Administrative: Edhe më tej, një dekret mbretëror italian, “REGIO DECRETO che istituisce un ufficio postale italiano a Janina (Albania)” (N. 440, 27 prill 1905), është një dëshmi e pakundërshtueshme institucionale. Kjo do të thotë se Mbretëria e Italisë e shihte Janinën si pjesë të Shqipërisë, duke hapur një zyrë postare italiane atje, duke e etiketuar qartë “Janina (Albania)”. Kjo tregon se Italia, një fuqi e rëndësishme e kohës me interesa të veçanta në Ballkan, e njihte Janinën si një territor me përkatësi shqiptare. Neni i parë i dekretit thekson se zyra postare Italiane u krijua “në Janina (Albania)” me qëllim që të “sigurojë shërbim postar të shpejtë dhe të volitshëm për banorët dhe për të rritur tregtinë dhe ndikimin italian në atë lokalitet.”
Përshkrime Gjeografike dhe Etnografike: Një tekst historik, i cituar në imazhet e bashkëngjitura, përmend: “31. The chief town of Albania is Janina, or Joannina as it is also written, situated in the Southern part of the province, on the Western shores of a cognominal lake…” Ky fragment jo vetëm që e quan Janinën “qytetin kryesor të Shqipërisë”, por thekson edhe praninë e shqiptarëve në përbërjen e saj demografike: “…they consist chiefly of Greeks and Albanians, with a few Turks and Jews.” Kjo dëshmon një njohje të gjerë të pranisë shqiptare si thelbësore për identitetin e qytetit.
Autorët Europianë dhe Dëshmitë e tyre
Shumë udhëtarë, diplomatë dhe studiues europianë të shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX kanë lënë dëshmi mbi praninë dhe ndikimin shqiptar në Janinë dhe Epir. Këta autorë, përmes vëzhgimeve të tyre, ofrojnë një perspektivë të jashtme dhe shpeshherë të paanshme mbi realitetin etnik dhe kulturor të rajonit.
Udhëtarët Britanikë dhe Francezë: Udhëtarët si Henry Holland (Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, etc., during the years 1812 and 1813) dhe Lord Byron (Childe Harold’s Pilgrimage), megjithëse jo drejtpërdrejt me theksin te “kryeqyteti i Shqipërisë”, përshkruan gjerësisht figurën e Ali Pashës dhe ndikimin e tij shqiptar në Janinë, duke theksuar fuqinë dhe kulturën shqiptare që rrezatonte nga qyteti. Këto përshkrime kontribuan në formimin e imazhit të Janinës si një qendër e rëndësishme e një entiteti “shqiptar” në Ballkanin Perëndimor.
Studiuesit dhe Historianët e Kohës: Studiuesit e Gjeografisë dhe Etnografisë së Ballkanit, shpeshherë theksonin shkallën e lartë të shqiptarëve në popullsinë e Janinës dhe zonave përreth. Për shembull, studiuesi francez François Pouqueville, konsull i përgjithshëm i Francës pranë Ali Pashës, në veprën e tij madhore “Voyage de la Grèce” (1820-1822), përshkruan në detaje peizazhin etnik të Epirit, duke theksuar praninë e fortë shqiptare. Edhe pse ai nuk e quan Janinën “kryeqytet të Shqipërisë”, ai e portretizon atë si një qendër ku elementi shqiptar ishte dominues ose shumë i rëndësishëm në sferën politike dhe ushtarake.
Antropologjia dhe Veshjet: Imazhi i një “Enfant Albanais” (Fëmijë Shqiptar) i fotogravuar nga P. Sébah, një fotograf i njohur i Lindjes së Mesme dhe Ballkanit, shërben si një dëshmi vizuale e njohjes së elementit shqiptar dhe stilit të veshjes së tyre në atë periudhë, duke e lidhur këtë identitet me rajonin gjeografik më të gjerë të përfshirë në diskutim.
Zgjerim i Kontekstit Historik dhe Gjeografik
Për të kuptuar thellësisht lidhjen e Janinës me identitetin shqiptar, është thelbësore të zgjerojmë kontekstin historik dhe gjeografik, veçanërisht duke u fokusuar në periudhën e Pashallëkut të Janinës dhe shtrirjen e ndikimit shqiptar në Epir. Në fillim të shekullit XIX, Epiri u bë skena e ngritjes së Ali Pashë Tepelenës, një figurë shqiptare që arriti të krijojë një entitet pothuajse autonom brenda Perandorisë Osmane, me Janinën si qendër të tij. Ky entitet, shpeshherë i referuar si “Southern Albania” (Shqipëria e Jugut), siç vërehet në veprën e William St Clair, “That Greece Might Still Be Free”, ilustron qartë shtrirjen gjeografike të ndikimit shqiptar. Bibliografia e St Clair përmend specifikisht “Albania, southern, the pashalik of Joannina, i. 4—condition, &c., of the population, their origin, language, &c., 41 et seq.—the Gueghs and Tosks, 42—”, duke theksuar popullsinë, origjinën dhe gjuhën shqiptare në këtë rajon, duke dalluar madje gegët dhe toskët, dy nga dialektet kryesore të gjuhës shqipe. Kjo tregon një njohje të thellë të karakterit shqiptar të territorit rreth Janinës.
Perceptimi i Janinës si “kryeqytet i Shqipërisë” nuk ishte i kufizuar vetëm në disa raporte, por shfaqet në mënyrë konsistente në burime të ndryshme të kohës. Një tekst nga “The New Tablet of Memory”, shkruar nga Thomas Bartlett Esq., botuar në Londër në vitin 1841, deklaron qartë: “JOANNINA, capital of Albania, was founded in the 15th century, but is principally remarkable during the 19th century as the capital of Ali Pacha, a very powerful Turkish chief who shook off his allegiance to the Porte, but was ultimately subdued. It is now included in the boundaries of the new kingdom of Greece. See ALBANIA.” Ky citim është veçanërisht domethënës pasi lidh drejtpërdrejt Janinën me Shqipërinë, e konsideron atë si kryeqytet, dhe e kontekstualizon brenda epokës së Ali Pashës, duke nënvizuar autonominë e tij nga Porta Osmane. Gjithashtu, theksohet se, edhe pas rënies së Ali Pashës dhe përfshirjes së Janinës në Mbretërinë e re të Greqisë, përkatësia e saj historike me Shqipërinë ishte ende e thellë, aq sa lexuesit drejtoheshin te zëri “ALBANIA” për më shumë informacion. Kjo dëshmi, bashkë me atë të JSTOR Early Journal Content që gjithashtu shfaq titullin “JOANNINA CAPITAL OF ALBANIA”, vërteton se ky nuk ishte një opinion i rastësishëm, por një perceptim i rrënjosur në diskursin europian të kohës. Artikulli “VISIT TO JOANNINA AND ALI PASHA”, nga Korfuzi, 8 prill 1819, dëshmon më tej interesin e europianëve për këtë qendër shqiptare dhe sundimtarin e saj.
Dëshmi Etnografike dhe Kulturore të Përkatësisë Shqiptare
Përveç dëshmive tekstuale, elementet etnografike dhe kulturore ofrojnë një pasqyrë të gjallë të pranisë shqiptare në Janinë. Prania e “cawas albanais” (rojtarëve shqiptarë) në rrethana zyrtare, siç ilustrohet në fotografinë “janina. – La barricade du consulat russe. – Entre les deux cawas albanais, le fils du consul.”, tregon rolin e shqiptarëve si element mbrojtës dhe besnik në administratën e kohës dhe thekson integrimin e tyre në jetën qytetare. Këto detaje vizuale ndihmojnë në ndërtimin e një tabloje më të plotë të ndikimit shqiptar në strukturat sociale dhe politike të qytetit.
Më tej, karakteristikat arkitektonike dhe tipologjike të vendbanimeve në Epir shpeshherë theksonin një vazhdimësi me stilin shqiptar. Për shembull, në veprën e Thomas Allom dhe Robert Walsh, “Constantinople and the Scenery of the Seven Churches of Asia Minor”, në pjesën “TOWN AND CASTLE OF PARAMYTHIA, IN ALBANIA”, përshkruhet se “Paramythia, like Argyro-Castro stands at the extremity of a fertile plain, suspended on a rock which overhangs it. The houses, like those of the structure of Albanian towns in general, are all built detached from each other.” Ky përshkrim, duke e vendosur Paramithinë “në Shqipëri” dhe duke e krahasuar me Gjirokastrën, një qytet tipik shqiptar, thekson tiparet arkitektonike “Albanian towns in general”, duke nënkuptuar një vazhdimësi kulturore dhe arkitektonike që shtrihej nga jugu i Janinës. Kjo lidhje tregon një hapësirë gjeografike kulturalisht dhe arkitektonikisht shqiptare, ku Janina ishte një pikë qendrore.
Fotografitë e peizazhit të Janinës nga viti 1840 (“Joannina. 13 Aug 1840”) dhe ato të mëvonshme tregojnë një qytet me arkitekturë tipike ballkanike, shpesh të ndikuar nga stili osman, por me elementë të veçantë që mund të lidhen me traditën vendase, përfshirë atë shqiptare. Burime vizuale si “Albania. 19th century. Yanina. Panorama. Engraving by Rico. The Spanish and American Illustration, 1880”, gjithashtu e pozicionojnë Janinën brenda kontekstit vizual të Shqipërisë së shekullit XIX. Prania e figurave me veshje tradicionale shqiptare në këto imazhe, si burri në bregun e liqenit me Janinën në sfond, përforcon më tej këtë lidhje vizuale dhe etnografike.
Ndikimi i Autorëve Europianë në Perceptimin e Janinës si Shqiptare
Autorët europianë të shekujve XVIII dhe XIX shpesh ofruan dëshmi thelbësore mbi identitetet etnike dhe politike të rajonit të Ballkanit, duke përfshirë edhe Janinën. Veprat e tyre, të shkruara në një kohë kur kufijtë kombëtarë ishin ende në formim e sipër, ofrojnë një pamje të sinqertë të perceptimeve të tyre. Siç u përmend, William St Clair, në “That Greece Might Still Be Free”, megjithëse fokusohet në çështjen greke, e pranon dhe e dokumenton qartë praninë shqiptare në Janinë dhe Epir. Kjo dëshmi është e rëndësishme sepse tregon se edhe brenda diskursit filhelenist, nuk mund të shmangej realiteti i pranisë dhe ndikimit shqiptar në këtë rajon.
Thomas Allom dhe Robert Walsh, përmes veprës së tyre të ilustruar “Constantinople and the Scenery of the Seven Churches of Asia Minor”, japin dëshmi të rëndësishme mbi shtrirjen gjeografike dhe kulturore të Shqipërisë. Përmendja e Paramithise “në Shqipëri” dhe krahasimi i saj me Gjirokastrën shënon një njohje të një hapësire të gjerë gjeografike ku tiparet shqiptare ishin dominuese. Kjo ndihmon në vendosjen e Janinës në një kontekst më të gjerë të një rajoni me identitet të fortë shqiptar.
Analiza e Konceptit të “Kryeqytetit” në Kontekstin e Ballkanit Otoman
Në kontekstin e Perandorisë Osmane, veçanërisht në rajonet periferike si Epiri, koncepti i “kryeqytetit” shpesh kishte një fluiditet dhe kuptim të ndryshëm nga ai modern i një kryeqyteti shtetëror-kombëtar. Janina, si qendra e Pashallëkut të Ali Pashës, funksiononte si një kryeqytet de facto i një entiteti politik që, megjithëse nominalisht pjesë e Perandorisë Osmane, gëzonte një autonomi të gjerë. Në këtë kuptim, Janina ishte kryeqendra e një pushteti dhe ndikimi shqiptar, e udhëhequr nga një figurë me origjinë shqiptare dhe e mbështetur nga një ushtri dhe administratë ku shqiptarët luanin një rol kyç. Ky model i “kryeqytetit” ishte më shumë i lidhur me qendrën e pushtetit të një sundimtari lokal të fuqishëm sesa me qendrën e një shteti kombëtar në kuptimin modern. Megjithatë, kjo nuk zhvlerëson rëndësinë e saj si një qendër me ndikim thelbësor shqiptar në atë periudhë.
Sfida e Përcaktimit të Kufijve dhe Identitetit në Rajonin e Epirit
Historia e Janinës dhe Epiri në tërësi nxjerr në pah sfidat e përcaktimit të kufijve dhe identiteteve etnike në Ballkan. Ky rajon ka qenë gjithmonë një kryqëzim kulturash dhe popujsh, ku identitetet shpeshherë kanë qenë të ndërthurura dhe jo gjithmonë të qarta. Përmendja e burimeve greke si “ΠΟΘΕΝ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΣΟΥΛΙ” (Origjina e emrit Suli), e cila mund të trajtojë etimologjinë e emrit të Suliotëve, një fis me origjinë shqiptare, shërben si një shembull i dialogut dhe shkëmbimit kulturor midis komuniteteve. Revista “ΜΠΕΣΑ”, e botuar nga “EKΔΟΣΗ ΤΟΥ ΑΡΒΑΝΙΤΙΚΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ” (Botim i Lidhjes Arbëreshe të Greqisë), me kopertinën që shfaq një vajzë me veshje tradicionale arbëreshe/shqiptare, ilustron ekzistencën dhe vazhdimësinë e komunitetit arbëresh në Greqi, duke dëshmuar për lidhjet e thella dhe historike shqiptare në këtë rajon. Kjo revistë, e cila daton në Dhjetor 1992, tregon që identiteti arbëresh dhe lidhjet me Shqipërinë janë një realitet i gjallë edhe në Greqinë moderne. Janina, me historinë e saj të ndërlikuar, është një dëshmi e gjallë e këtij kompleksiteti, ku përkatësia etnike nuk mund të reduktohet në një dikotomi të thjeshtë, por duhet të shihet si një shtresëzim i ndërlikuar historik.
***
Nga analiza e thelluar e dëshmive të shumta historike – qofshin ato gazetareske, administrative, etnografike apo rrëfime të udhëtarëve europianë – del qartë se Janina ka pasur një lidhje të rëndësishme dhe të thellë me identitetin shqiptar. Perceptimi i saj si “kryeqytet i Shqipërisë” në burime të rëndësishme të shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX nuk ishte një rastësi, por pasqyronte një realitet politik dhe kulturor të kohës, veçanërisht gjatë periudhës së Pashallëkut të Janinës. Kjo lidhje theksohej nga prania e shqiptarëve në administratë, nga tiparet arkitektonike dhe kulturore të rajonit, si dhe nga dëshmitë e drejtpërdrejta të vëzhguesve europianë.
Dëshmitë e paraqitura në këtë studim sfidojnë narrativat e thjeshtëzuara të historisë së Ballkanit, duke vënë në pah natyrën e ndërlikuar dhe të ndërthurur të identiteteve në rajon. Janina shërben si një shembull i shkëlqyer i një qyteti ku kufijtë etnikë dhe politikë kanë qenë dinamikë, dhe ku një kuptim i plotë i historisë së tij kërkon njohjen e shtresëzimeve të shumta kulturore dhe etnike. Duke njohur dhe analizuar këtë dimension shqiptar të Janinës, ne pasurojmë kuptimin tonë të historisë së Ballkanit dhe kontribuojmë në një interpretim më të hollësishëm dhe të drejtë të trashëgimisë së saj. Përgatiti Elis Buba / usalbanianmediagroup.com
Bibliografia
- “JOANNINA, capital of Albania.” The New Tablet of Memory: or, Chronicle of Remarkable Events; with the Dates of Inventions and Discoveries in the Arts and Sciences; Biographical Notices of the Most Distinguished Persons of Every Age and Nation: Forming a Complete Epitome of Universal History. By Thomas Bartlett Esq. London: Thomas Kelly, 1841.
- “JANINA CAPITAL OF ALBANIA.” Early Journal Content on JSTOR. (Referencë e mundshme bazuar në imazh)
- “VISIT TO JOANNINA AND ALI PASHA.” Original Miscellany, Corfu, April 8, 1819.
- St Clair, William. That Greece Might Still Be Free: The Philhellenes in the War of Independence. Cambridge University Press, 1972.
- Allom, Thomas dhe Walsh, Robert. Constantinople and the Scenery of the Seven Churches of Asia Minor, Illustrated. Fisher, Son & Co., 1839. (Përfshirë “TOWN AND CASTLE OF PARAMYTHIA, IN ALBANIA”).
- “janina. – La barricade du consulat russe. – Entre les deux cawas albanais, le fils du consul.” (Burimi i saktë i fotografisë do të ishte ideal, por përshkrimi është i mjaftueshëm).
- “Albania. 19th century. Yanina. Panorama. Engraving by Rico. The Spanish and American Illustration, 1880.” (Burimi Alamy, ID: DTAFTX).
- “Joannina. 13 Aug 1840.” (Vizatim ose pikturë, burimi i saktë i panjohur).
- Fotografi e një burri me veshje tradicionale shqiptare buzë liqenit të Janinës. (Burimi i saktë i panjohur).
- “ΜΠΕΣΑ. ΙΣΤΟΡΙΚΑ-ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ-ΓΛΩΣΣΙΚΑ-ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ.” Εκδοση του Αρβανιτικού Συνδέσμου της Ελλάδας, Δεκέμβριος 1992, Τεύχος 24.
- “ΠΟΘΕΝ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΣΟΥΛΙ.” (Burimi i saktë i panjohur, titull në greqisht).
- [Dhe të gjitha burimet nga Pjesa I, siç janë “San Francisco, Saturday Morning, April 17, 1897”, “Illustrated London News” 1854 dhe 1862, REGIO DECRETO 1905, etj.]
- “Janina, The Capital of Albania.” San Francisco, Saturday Morning, April 17, 1897.
- “Town and Fortress of Arta in Albania.” Illustrated London News, 1854.
- “Janina, Capital of Epirus, or Lower Albania.” Illustrated London News, 1862.
- REGIO DECRETO che istituisce un ufficio postale italiano a Janina (Albania). N. 440, 27 prill 1905.
- Holland, Henry. Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, etc., during the years 1812 and 1813. Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown, 1815.
- Pouqueville, François. Voyage de la Grèce. 5 vëllime. Paris: Firmin Didot Père et Fils, 1820-1822.
- Sébah, P. Enfant Albanais. Fotografi. (Data e panjohur, fundi i shekullit XIX).
