Dom Ndre Mjeda, eleganca e gjuhës, dinjiteti i fjalës dhe universi i njeriut që fisnikëroi shqiptarët

Nga Halil Teodori
Në historinë e kulturës shqiptare ekzistojnë figura që nuk shuhen, sepse e kanë ndriçuar gjuhën, mendimin dhe shpirtin e një kombi me dritën e tyre të pashuar. Ndër ta, Dom Ndre Mjeda qëndron si një nga zërat më të pastër, më të përkorë dhe më ndikues të Rilindjes sonë kulturore. Lindi më 20 nëntor 1866, në Kukël të Zadrimës, në një trevë ku gjuha kishte ende aromën e dheut dhe besimi ishte një shtyllë e identitetit. Por ai nuk mbeti kurrë vetëm pjesë e atij trualli: me jetën e tij, me formimin europian, me veprën poetike dhe punën gjuhësore, Mjeda u bë pjesë e themelit të kulturës së shkruar shqiptare.
Fëmijëria dhe formimi, rruga drejt një universi të gjerë kulturor
Ndre Mjeda hyri herët në botën e Jezuitëve, ku disiplinën e shpirtit dhe rregullin e mendjes e mësoi si detyrim moral. Formimi i tij u bë në një itinerar europian të pazakonshëm për një shqiptar të shekullit XIX: Shkodër – Dubrovnik – Kraljevicë – Feldkirch – Chieri – Torino – Krakov.
Bibliotekat e kolegjeve jezuitë i hapën krahë një bote të re: letërsisë klasike, teorisë së gjuhës, filozofisë morale, estetikës perëndimore dhe muzikalisë së vargut. Ai zotëroi disa gjuhë të mëdha europiane, gjë që i dha jo vetëm kulturë, por edhe një ndjeshmëri filologjike të rrallë. Kjo më vonë do ta shndërronte në një nga gjuhëtarët më të rëndësishëm të kohës.
Pedagogët e tij e cilësonin si “djalë me talent të lindur për gjuhët” dhe “me një ndjeshmëri të pazakontë për ritmin, harmoninë dhe bukurinë e fjalës”. Kjo ndjeshmëri do të bëhej themelet estetike të poezisë së tij.
Poeti i Rilindjes, harmonia e një gjuhe që rritet
Dom Ndre Mjeda është një nga personalitetet më të rafinuara të letërsisë sonë, një poet i cili i dha gegërishtes forcën dhe bukurinë e një gjuhe që rritet, fisnikërohet dhe maturohet bashkë me kulturën shqiptare. Në duart e tij, gjuha u bë një instrument modern letrar, e kthjellët dhe melodioze, duke u shndërruar në mediumin ku estetika, mendimi dhe emocioni bashkohen në një unitet të harmonishëm.
Ai e ngriti poezinë shqipe në një nivel të ri formal e muzikor. Mjeda ishte mjeshtër i vargut, i rimës dhe ritmit, por mbi të gjitha i një sensibiliteti të hollë shpirtëror që rridhte natyrshëm nga formimi i tij europian dhe nga kultura e gjerë humaniste që kishte fituar. Për të, poezia nuk ishte vetëm art, por edhe një akt shpirtëror, një shprehje e brendshme që kërkonte pastërti e përkorësi.
Poezia lirike, muzikaliteti dhe përkorësia shfaqen me madhështi në poezinë “Vaji i Bylbylit”, që mbetet një ndër kryeveprat jo vetëm të Mjedës, por të të gjithë poezisë shqiptare. Në këto vargje:
“Pse m’ ke dalun n’ kopsht të huaj,
Pse po kjosh me mall e vaj?”
ndjehet një trishtim i butë, një dhimbje e kthyer në melodi, një lirikë që shkon përtej konkretës dhe që i fol muzikës së shpirtit. Në këtë poezi, bylbyli është shenjë e mallëngjimit, e humbjes dhe e braktisjes, por edhe e bukurisë që ringjall ndjenjat e brishta të njeriut.
Ky elegjizëm plot dritë dhe pikëllim të ëmbël e vendos Mjedën në një harmoni të natyrshme me romantikët europianë si Heinrich Heine, Giacomo Leopardi apo Novalis, duke e bërë poezinë e tij pjesë të një rryme më të gjerë estetike. Ajo që i bashkon nuk është vetëm tema romantike, por mënyra se si muzikaliteti i brendshëm i vargut krijon një emocion të kristaltë, të pastër dhe të përjetshëm.
Nëse Heine e përkthente dhimbjen në ironi të hollë dhe Leopardi në metafizikë të dëshpëruar, Mjeda e shndërron në një dritë të butë lirizmi, ku fjalët rrjedhin si ujë i kthjellët dhe tingulli i tyre ngjiz një botë estetike që i qëndron kohës.
Në poezinë e Mjedës, gjuha shqipe jo vetëm ngrihet, por edhe lëvron një horizont të ri të muzikalitetit dhe mendimit poetik – një horizont ku fjalët marrin vlerë si gurë të çmuar të një trashëgimie që ai e ndërtoi me dorë të sigurt, me art të pastër dhe me shpirt të ndriçuar.
Poezia atdhetare – një thirrje drejt lirisë dhe dinjitetit
Poema “Liria” është një ndër tekstet më të fuqishme patriotike të Rilindjes, shkruar me një shprehje të pastër dhe me ritëm që frymëzon kurajë:
“Liri e dashun e bukur,
Ti rri kot pa hy n’ kënd.”
Fjala e tij nuk është retorikë, por etikë: liria është për Mjedën një gjendje morale, jo vetëm politike.
Në “Scodra” ai i këndon qytetit me një respekt të përmbajtur dhe një ton solemn; ndërsa në “Vorri i Skanderbegut” ai rikrijon të shkuarën heroike me një solemnitet që e afron me poetët klasikë.
Në një kohë kur gjuha shqipe ishte e fragmentuar, Mjeda shfaqet si një prej mendjeve më të sistemuara shkencore.
Së bashku me At Gjergj Fishtën, Justin Rrotën dhe intelektualë të tjerë, ai punoi për, harmonizimin e dialekteve, thjeshtimin e drejtshkrimit, stabilizimin e fonetikës, ndërtimin e një norme kulturore.
Mjeda ishte ndër të parët që argumentoi se standardizimi i gjuhës kërkon jo imponim politik, por arsyetim shkencor, traditë dhe vijimësi kulturore.
Veprat e tij filologjike (“Gramatika e gjuhës shqipe”, “Parimet e ortografisë”, “Sintaksa e gegërishtes”) janë dokumente themelore për gjuhësinë shqiptare.
Ai trajtoi me saktësi, fonologjinë e gegërishtes, strukturën morfologjike, parimet e shkrimit të pastër.
Ky dimension shkencor e bën Mjedën jo vetëm poet, por edhe arkitekt të gjuhës së shkruar shqiptare.
Mjeda si pedagog, edukatori i brezave
Roli i Dom Ndre Mjedës si pedagog është një nga dimensionet më të rëndësishme dhe njëkohësisht më pak të njohura të figurës së tij. Ai nuk ishte vetëm poet, gjuhëtar e studiues, por edhe një arsimtar i rrallë, i cili e kuptonte shkollën si një institucion jo thjesht dijesh, por formimi shpirtëror, etik dhe qytetar.
Në kolegjin Saverian, në Seminarin Papnor të Shkodrës dhe në kolegjet jezuite të Europës ku ai u formua, Mjeda dha mësim me një përkushtim që e ngjiti në radhën e pedagogëve të jashtëzakonshëm të kohës. Jezuitët, të njohur për traditën e tyre arsimore dhe rigorozitetin klasik, gjetën tek Mjeda figurën ideale: një mendje të ndriçuar, të disiplinuar dhe të pajisur me aftësinë për ta kthyer dijen në dritë për të tjerët.
Nxënësit e tij e kujtojnë si një njeri me disiplinë të hekurt, model i përkorësisë së sjelljes, i qetë në dukje, por tepër kërkues në brendësi. Ai nuk pranonte përtacinë mendore dhe u kërkonte nxënësve të mendonin në mënyrë të qartë, të shkruanin saktë dhe të ndërtonin argumente të ndershme. Për të, arsimi nuk ishte një detyrim administrativ, por një mision shpirtëror. Aty ku shumë të tjerë shihnin thjesht mësimdhënie, Mjeda shihte formimin e njeriut, ndërtimin e karakterit, kultivimin e një qytetarie të përgjegjshme.
Ai njihte nga afër pedagogjinë klasike jezuite, e cila e vendos nxënësin në qendër të vëmendjes përmes punës së përditshme, dialogut dhe ushtrimit të mendimit kritik. Mjeda e solli këtë frymë në Shqipëri me një elegancë që rrallë gjendet në arsimtarët e kohës: të edukosh nuk do të thotë të imponosh, por të nxitur rrugën e së vërtetës.
Nxënësit e kujtojnë se ai vinte gjithmonë në klasë i përgatitur, me libra në dorë, me tekste të shënuara, me shembuj të zgjedhur. Mësonte latinishten, letërsinë, sintaksën, por mbi të gjitha mësonte kulturën e përpiktësisë, dashurinë për librin dhe respektin për veten përmes punës.
Shpesh thoshte se arsimi është “detyra më e lartë qytetare”. Në këtë fjali përmbledh vizionin e tij: shoqëria nuk mund të ngrihet pa njerëz të ndriçuar; liria nuk mund të ekzistojë pa mendje të edukuar; kombi nuk mund të përparojë pa shkollë.
Trashëgimia e Mjedës si pedagog vazhdon të jetojë në mënyrën se si ai i dha arsimit shqiptar drejtimin moral dhe estetik të duhur. Ai ishte një edukator që nuk ndërtonte vetëm dije, por ndërtonte dinjitet.
Në brezat që kaluan nën dorën e tij, ai mbolli vetëdijen se arsimi është e ardhmja e një kombi. Në këtë, Mjeda mbetet një shembull i pashuar.
Angazhimi kombëtar, prifti që nuk hoqi dorë nga Shqipëria
Edhe pse jezuit, pra pjesë e një rendi të përkushtuar ndaj botës shpirtërore, ai nuk u shkëput kurrë nga shqetësimi kombëtar. Mjedën e gjejmë aktiv në, përhapjen e abetareve shqipe, organizimet kulturore, botimet e librave shkollorë, lëvizjet e para kombëtare.
Ai ishte ndër ata njerëz që besonin se rilindja e një kombi fillon nga rilindja e gjuhës dhe e mendjes.
Dom Ndre Mjeda u nda nga jeta më 1 gusht 1937, në një Shkodër që ai e donte dhe e fisnikëronte me artin e tij. Sot, trashëgimia e tij është shumëdimensionale, poet i muzikës së brendshme të gjuhës, gjuhëtar i saktësisë shkencore, stilist i përkryer i gegërishtes, pedagog i përkushtuar, personalitet i moralit të lartë.
Ai i dha shqipes jo vetëm poezi, por edhe rregull, elegancë, dritë. I dha kombit një traditë. I dha kulturës shqiptare një themelet më të forta të saj.
Sot, në përvjetorin e lindjes së tij, Dom Ndre Mjeda shfaqet para nesh si një figurë që nuk na mëson vetëm si të shkruajmë bukur, por si të jemi më të drejtë, më të ndershëm, më të përkorë – me veten, me të vërtetën dhe me gjuhën që flasim.
Ai vetë do të kishte thënë se fjalët janë “si ylber që s’duhet shkelur me këmbë”.
Sot, më shumë se kurrë, kemi nevojë për njerëz që e respektojnë këtë ylber.
Dhe Mjeda mbetet një prej tyre – ndër më të ndritshmit.