Dilemat historike dhe identiteti shqiptar i shenjtorit
Në historinë politike të Shqipërisë së shekullit XX pak ngjarje kanë krijuar më shumë debat se transferimi i Manastirit të Shën Naumit, më 16 korrik 1925, kur kompleksi dhe territori përreth kaluan nga administrimi shqiptar te Mbretëria Serbo-Kroato-Sllovene. Ky veprim, i quajtur shpesh në historiografinë popullore si “shitja e Shën Naumit nga Mbreti Zog”, vazhdon të ngjallë diskutime të forta, ndërkohë që pyetja tjetër po kaq e rëndësishme është nëse vetë Shën Naumi, figura e nderuar e krishterimit ballkanik, ishte një shenjtor me origjinë shqiptare.
Kush ishte Shën Naumi dhe çfarë përfaqësonte?
Shën Naumi (Naum i Ohrit), një nga dishepujt më të shquar të Shën Kirilit dhe Shën Metodit, jetoi në shekujt IX–X dhe konsiderohet një nga themeluesit e shkollës letrare dhe fetare të Ohrit. Sipas veprave të studiuesve të njohur si Dimitri Obolensky (“The Byzantine Commonwealth”, 1971), Ivan Snegarov (“Istorija na Ohridskata Arhiepiskopija”, 1924) dhe Aleks Buda (“Popullsia e Shqipërisë në shekujt e mesjetës”, 1962), aktiviteti i tij shtrihej në hapësira ku popullsia ishte përzier: sllavë të jugut, shqiptarë, vllehë dhe grupe të tjera të Ballkanit perëndimor.
Megjithatë një numër studiuesish shqiptarë – mes tyre Eqrem Çabej, Aleks Buda, Stefanaq Pollo, si dhe studiues të huaj si Robert Elsie – theksojnë se konteksti etnik i zonës ku veproi Shën Naumi ishte i mbizotëruar nga shqiptarët, sidomos në pjesën jugore të liqenit të Ohrit. Në dorëshkrime të hershme bizantine e sllave përmenden komunitete “albanoi” në zonën e Pogradecit, Voskopojës dhe Prespës.
Kjo i ka shtyrë disa autorë të ngrenë pikëpyetje rreth identitetit të tij etnik, ndonëse asnjë burim nuk e përcakton shprehimisht. Pjesa më e madhe e historiografisë bashkëkohore e sheh Shën Naumin si figurë me rëndësi universale ballkanike, e cila nuk mund të reduktohet në një etnicitet të vetëm.
Legjenda e Shën Naumit – një pasuri kulturore shqiptare
Legjendat popullore shqiptare për Shën Naumin janë të shumta dhe dëshmojnë një lidhje të fortë kulturore të popullsisë vendase me shenjtorin. Ja versioni i redaktuar dhe i strukturuar në mënyrë gjuhësore të saktë:
Legjendat, edhe pse bartin elemente fantastike, ruajnë vlera të trashëguara historike dhe kulturore të popujve. E tillë është edhe legjenda e Shën Naumit. Sipas rrëfimit popullor, Shën Naumi hipi në kalë dhe u nis nga Ohri drejt Voskopojës. Në majë të Qafës së Plloçës, kali hingëlliu dhe nuk pranoi të ecte më përpara. I habitur nga mosbindja e kalit, Shën Naumi vendosi të kthehej. Aty ku kali vuri këmbën mbi një pllakë guri mbeti e stampuar shenja e patkoit, ku edhe sot njerëzit hedhin monedha.
Duke u kthyer mbrapsht, ai zbriti Qafën e Plloçës dhe kaloi përmes fshatit Zagorçan, duke u uruar banorëve: “Grurë mbillshi dhe magjia ju qoftë gjithmonë plot!”. Kur po hynte në Tushemisht, një bari dele-sh i lëshoi qentë drejt shenjtorit, por një tufë lopësh aty pranë e mbrojtën me brirët e tyre. Shën Naumi i bekoi lopët dhe mallkoi delet e dhitë që, sipas legjendës, të mos rriteshin më kurrë në atë fshat.
Gjatë rrugës shenjtorit thuhet se ndihmoi të varfrit dhe shëroi të sëmurët. Pasi eci rreth dy kilometra nga Tushemishti, ai u ndal në një pllajë pranë liqenit. Aty jetonte pronari i tokës, të cilit Shën Naumi i kërkoi pak vend për të jetuar e për ta bekuar. Pronari i premtoi se do t’ia falte gjithë tokën, nëse shenjti do t’i shëronte vajzën e vetme, e cila vuante nga sëmundje mendore dhe ishte tullace.
Shën Naumi e shëroi vajzën duke e larë në burimet e Drinit dhe duke bekuar ujin – aty ku sot ndodhet një ndërtesë e vogël ku njerëzit marrin ujë të bekuar. Por shenjtorit nuk i mjaftoi ajo tokë; ai kërkoi edhe një parcelë ngjitur, të cilën e zotëronte një tjetër pronar i trishtuar pasi një ari i kishte vrarë kaun. Shën Naumi i premtoi se do ta detyronte ariun të zëvendësonte kaun në lërim, gjë që – sipas legjendës – ai e realizoi. Pronari, i mahnitur, ia dha edhe ai tokën, dhe në këtë vend u ngrit Manastiri i Shën Naumit.
Faktet historike mbi Shën Naumin dhe kufijtë
Dokumentet zyrtare të kohës dëshmojnë qartë se Manastiri i Shën Naumit ka qenë pjesë e territorit shqiptar pas vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Londër (1913). Kufiri, sipas këtij vendimi, ndiqte bregun perëndimor të liqenit të Ohrit dhe përfshinte manastirin brenda në tokën shqiptare.
Po ashtu, Gjykata e Hagës, në vendimin e saj të 31 dhjetorit 1924, e la sërish manastirin nën sovranitetin shqiptar.
(Shih: Permanent Court of International Justice, Advisory Opinion No. 9, 1924.)
A e “shiti” vërtet Mbreti Zog Manastirin e Shën Naumit?
Më 16 korrik 1925, vetëm disa muaj pas ardhjes së Ahmet Zogut në pushtet si President i Republikës, territori i Shën Naumit dhe ai i fshatit Peshkopi (afër Debarcës) iu transferuan mbretërisë fqinje. Dokumente të kohës të Ministrisë së Jashtme italiane (Arkivi Qendror i Shtetit, Roma) flasin për një “marrëveshje të heshtur territoriale” mes Tiranës dhe Beogradit, e cila, sipas historianëve si Paskal Milo, Arben Puto dhe Miranda Vickers, kishte motive politike të brendshme: sigurimin e mbështetjes së Beogradit për Zogun në konsolidimin e pushtetit të tij.
Nuk ekziston dokument zyrtar që ta cilësojë marrëveshjen si “shitje” financiare. Në të gjitha burimet flitet për:
- ndryshim kufiri,
- kompromis politik,
- marrëveshje dystranëshe,
- mospërcaktim të qartë të arsyeve zyrtare.
Por fakti mbetet: territori ku ndodhet Shën Naumi i përkiste Shqipërisë deri në 1925, dhe kalimi i tij te shteti fqinj u bë me nënshkrimin dhe pëlqimin e qeverisë së Zogut.
A ishte Shën Naumi një shenjtor shqiptar?
Nuk ka dokumente që ta identifikojnë etninë e tij në mënyrë kategorike. Por: Ai veproi në një hapësirë ku elementi shqiptar ishte i pranishëm fuqishëm.
Legjendat, ritmi i kultit, traditat, këngët dhe toponimet e lidhin ngushtë me popullsinë shqiptare. Kulti i tij ka qenë veçanërisht i fortë në Pogradec, Tushemisht, Vithkuq, Voskopojë, zona historikisht shqiptare. Historianë si Aleks Buda, Dhimitër Shuteriqi dhe Gjergj Pollo e konsiderojnë pjese të trashëgimisë shpirtërore shqiptare. Në këtë kuptim, edhe pse etnia e tij nuk mund të “përvetësohet”, Shën Naumi është pa dyshim një shenjtor i traditës shqiptare, sepse kulturorisht, liturgjikisht dhe legjendarisht është i rrënjosur në popullin shqiptar.
A e “shiti” Zogu Shën Naumin? Historikisht po, në kuptimin se territori iu dha shtetit fqinj me vendim politik, pavarësisht vendimeve ndërkombëtare që e njihnin si tokë shqiptare.
A ishte Shën Naumi shqiptar? Etnikisht nuk mund të provohet, por kulturorisht, shpirtërisht dhe legjendarisht është një figurë thellësisht e përvetësuar nga tradita shqiptare.
Ky debat mbetet një prej çështjeve më delikate të historisë shqiptare, ku ndërthuren politika, feja dhe identiteti.
