Në thelb të Ballkanit Perëndimor, aty ku historia dhe miti ndërthuren, qëndron emri i Dodonës – një nga orakujt më të lashtë të botës. Materialet e bashkëngjitura, duke përfshirë harta të vjetra dhe dëshmi tekstuale, hedhin dritë mbi një diskurs shkencor dhe popullor që e lidh këtë qendër të rëndësishme me hapësirën Ilire, Molosinë dhe traditat shqiptare.
Gjeografia historike dhe pozicionimi
Harta e lashtë (shih figurën me rrethim të kuq) e pozicionon Dodonën (shënuar me katror të kuq) në afërsi të rajonit të Molosisë (shënuar me rreth të kuq) dhe Thesprotisë. Kjo hartë vizualizon një vendosje pranë rajonit historik të Epirit, një zonë ku banonin edhe fise helene veriperëndimore, por gjithsesi me kontakte dhe ndikime të thella nga Ilirët. Një hartë tjetër, më e gjerë (shih figurën me shigjetë të kuqe), e drejton Dodonën në një zonë më të gjerë gjeografike, ku përmenden edhe fise të tilla si Macedonia dhe Illysa.
Fakti që Dodona pozicionohet pranë Molosëve është i rëndësishëm. Molosët shpesh përfshihen në kontekstin e debateve mbi afërsitë etno-kulturore me Ilirët, të cilët shtriheshin në veri dhe në një kohë, sipas disa burimeve, edhe më në jug. Kjo theksohet në citimin e Dayrell R. Oakley-Hill, i cili shprehet:
“Afër Janinës kaluam, në të majtë, një mal me dy majat të rrumbullakosura të mbuluara me dëborë; kjo ishte Dodona (ose Dodoni), shtëpia e një orakulli tjetër. Shqiptarët e kishin se Dodona ishte shtëpia e parë e Zeusit dhe e bashkë-zotave të tij, përpara se të transferoheshin në Olimp. Dhe natyrisht ajo kishte qenë në territorin Ilir, i cili shtrihej në kohët historike edhe më në jug. E vizituam Dodonën një ditë tjetër.”
– Dayrell R. Oakley-Hill, An Englishman in Albania: Memoirs of a British Officer 1929-1955 (2002), f. 70-83.
Oakley-Hill, një oficer britanik me njohje të thellë të kulturës dhe traditave shqiptare të kohës, sjell në pah dy elemente kryesore: lidhjen mitologjike me Zeusin dhe vendosjen e saj në “territor Ilir”. Kjo pikëpamje pasqyron një traditë lokale të asaj kohe në Shqipëri, duke sugjeruar një lidhje të lashtësisë së Dodonës me rrënjët e popullsisë vendase.
Për më tepër, pamjet e vjetra të qytetit të Janinës (Giannina), të cilësuar si “Kryeqyteti i Shqipërisë” në një botim të vjetër italian (“GIANNINA CAPITALE DELL’ALBANIA.”, “POLIORAMA PITTORESCO”, 31 Gusht 1861), dhe vizatimi i qytetit DODONA (shih figurat), dëshmojnë rëndësinë gjeografike dhe perceptimin e këtyre zonave si një hapësirë e vetme kulturore dhe historike, të lidhur me atë që sot njihet si territori shqiptar.
Qasja shkencore dhe pikëpamjet e studiuesve
Lidhja e Dodonës me territorin dhe popullsinë para-greke dhe ilire është një temë e diskutuar gjerësisht në studimet indo-europiane dhe ballkanike.
Studiuesi italian Giuliano Bonfante ka shprehur pikëpamjen se emri i Dodonës mund të ketë origjinë ilire. Në një analizë të emrave gjeografikë në rajon, ai e ka krahasuar emrin e Dodonës me toponime të tjera ilire si Salôna dhe Narôna. Bonfante sugjeroi se Dodona gjendej në një “territor gjuhësor plotësisht ilir”, duke e cilësuar atë si një tempull ilir, jo grek. Kjo qasje mbështet idenë e një substrati ilir në zonë.
Burimet e lashta e ndajnë Molosinë, ku Dodona ndodhej, nga Iliria, megjithatë, pikëpamjet e studiuesve mbi ndërveprimet dhe afërsitë gjuhësore/kulturore midis tyre janë të ndryshme. Disa autorë, si John Wilkes në veprën e tij The Illyrians (1992), kanë theksuar sfidat në përcaktimin e saktë të kufijve dhe identitetit kulturor, duke vënë në dukje se në të kaluarën ka pasur teori që shihnin një shtrirje të gjerë të gjuhës ilire në Ballkan. Megjithatë, ai gjithmonë thekson nevojën për integritet shkencor dhe largimin nga mitet romantike.
Dodona njihet si një qendër e kultit të Zeusit dhe Dionisit, por tradita e saj e lashtë e lidh me pellazgët, të cilët Homeri i cilëson si banorë të hershëm të Dodonës. Kjo lidhje, e cilësuar si “shrini i lashtë mitik i Dodonës Pelasgjike” nga burime të tjera (shih referencën Bektashiane), përforcon idenë e një lashtësie të thellë para-greke të zonës, të cilën romantizmi kombëtar e ka ndërlidhur me prejardhjen e shqiptarëve (p.sh. teoria e origjinës ilire-pelasgjike).
Rrëmuja e Pellazgëve dhe teoritë moderne të origjinës helene (Me Herodotin si “të pandehur”)
Po shohim kudo, sidomos nëpër labirinthet e mediave sociale, një citim të ‘artë’ të Herodotit (Historitë, Libri 1, Kapitulli 56) që ka shkaktuar një “mjegull propaganduese” virtuale. Citatit i bëhet një interpretim i nxituar: “Këto raca, Jonianë dhe Dorianë ishin më të rëndësishmit në kohën antike, së pari pellazg dhe së dyti një popull helen.” Teza e menjëhershme: Ja ku e thotë Herodoti, Pellazgët janë paraardhësit e Greqisë së sotme. Fantastike!
Por, a është kjo e vërteta e thatë? Absolutisht jo.
Herodoti nuk thotë se Pellazgët janë stërgjyshërit e drejtpërdrejtë gjuhësorë të Grekëve. Rrjedhimisht edhe hyjnitë e antikitetit dhe tempujt si ai i Dodonës e humbin greqizmin ose më saktë helenizmin e tyre përkatesor e burimor. Herodoti thjesht thekson se fise të rëndësishme si Jonët dhe Dorët kishin një bazë të hershme pellazge përpara se të pësonin proçesin e helenizimit. Me fjalë të tjera, ishin Pellazgët që u shndërruan në Helenë, jo se Pellazgët krijuan Helenët. Ka një ndryshim subtil, por thelbësor aty.
Nëse Herodoti do të kishte për qëllim të thoshte se ata ishin thjesht paraardhës të pastër, pse do të ndërlikonte gjërat?
Ja ku vjen pika kulmore (Kapitulli 1.57):
Vetëm një kapitull më vonë, (1.57), Herodoti fut një shkop në rrotat e kësaj teorie të rehatshme duke theksuar qartë se Pellazgët flisnin një gjuhë që nuk ishte Greqishtja. A mund të jetë një popull jo-grek dhe jo-greqisht-folës bërthama e një populli grek dhe greqisht-folës?!
(Kapitulli 1.58):
Për të hequr çdo dyshim, Herodoti e përfundon duke theksuar se “rraca” e Pellazgëve ishte barbare, një term që, në optikën e lashtë greke, nënkuptonte: “jo Greke”.
Pra, ndërsa Herodoti i bën Pellazgët një faktor kyç në formimin e fiseve antike, ai me të njëjtën frymë, kategorikisht, i përjashton ata nga trungu gjuhësor dhe kulturor (Helen) i kohës së tij.
Referenca e Dayrell R. Oakley-Hill dhe te tjera te ngjashme qe dokumentojnë një traditë popullore shqiptare e cila e cilëson Dodonën si “shtëpinë e parë të Zeusit” të vendosur në territorin Ilir, vijnë në vazhdën e ideve dhe mendimeve historike të përputhura me autenticitetin, jo larg integritetit shkencor, sic kërkonte edhe Wilkes dhe duke shmangur mitologjinë e romanticizuar moderne./ Përgatiti Elis Buba / usalbanianmediagroup.com
