Çështja e trashëgimisë kulturore dhe shpirtërore në Kosovë ka qenë prej kohësh një pikë kyçe në debatin historik dhe politik. Një nga argumentet kryesore, shpesh i lënë në hije nga diskursi dominant, lidhet me përkatësinë origjinale të manastireve mesjetare në territorin e dikurshëm të Dardanisë Ilire. Një shqyrtim i thellë i burimeve historike, veçanërisht korrespondenca papale e shekullit XIV, ofron dëshmi të forta që sugjerojnë se këto objekte kulti, para se të bëheshin pjesë e juridiksionit të Kishës Ortodokse Serbe, ishin kisha dhe prona të Kishës Latine (Katolike), e lidhur me popullsinë vendase, pra Dardano-Arbërore.
Përdorimi i Burimeve Papale: Dëshmia e Papës Klementi VI
Dokumentet e lëshuara nga Selia e Shenjtë, veçanërisht ato të Papës Klementi VI (rreth viteve 1346–1354), shërbejnë si një provë kyçe. Këto letra u dërguan në një periudhë kritike, menjëherë pas kurorëzimit të Stefan Dushanit si perandor në vitin 1346, një akt që solli me vete riorganizimin e gjerë kishtar dhe shtypjen e juridiksioneve kishtare latine.
Siç dëshmojnë shkëmbimet diplomatike, Papa Klementi VI dërgoi disa komunikime drejtuar Dushanit dhe oborrit serb, duke protestuar ashpër:
c. 1346: Letër diplomatike ku Klementi VI i bën thirrje Dushanit që të përmbahet nga nënshtrimi i klerit latin dhe sekuestrimi i kishave latine në Shqipëri dhe rajonet përreth, duke përmendur shprehimisht “pjesë të Shqipërisë / Dardanisë.”
1347 (+/-): Një letër me tone më urgjente, ku theksohet se kishat latine janë sekuestruar dhe kleri latin është dëbuar ose detyruar t’i nënshtrohet Patriarkanës Serbe. Kërkohet restaurimi i pronës kishtare dhe liritë e kultit katolik.
1349 dhe 1351: Reagime dhe aktivitete të mëtejshme diplomatike, duke kundërshtuar masat ligjore të Kodit të Dushanit që forconin kontrollin ortodoks mbi ish-juridiksionet latine.
Këto letra tregojnë një model të qartë dhe të përsëritur të uzurpimit dhe transformimit të pronave katolike (latine) në prona ortodokse (serbe) brenda një periudhe shumë të shkurtër kohore.
Misioni i Legatëve Papalë dhe Dokumentacioni Konkret
Në shtator të vitit 1351, Selia e Shenjtë rifilloi diplomacinë duke dërguar legatë konkretë te Stefan Dushani. Letrat që iu dërguan Legatëve (e transkriptuar në Regestum Clementis VI), u referohen hapur “regna Rassie, Albanie et Sclavonie ac alia circumadiacentibus partibus” (mbretëritë e Rashës, Shqipërisë dhe Sllavonisë e pjesët e tjera përreth). Për rrjedhojë, legatët kishin mision jo vetëm të takonin Dushanin, por edhe fisnikët e këtyre rajoneve dhe të reformonin Kishën atje.
Legatët papalë ishin: Elias, Kryepeshkopi i Durrësit, Bartolomeu, Kryepeshkopi i Ragusës, dhe Bartolomeu, peshkopi i Traut. Këta klerikë ishin me përvojë të madhe në Ballkan. Antoni, një minorit italian, i cili kishte qenë i suksesshëm në Jerusalem, u dërgua në Durrës për të ndihmuar Elias, duke nënvizuar rëndësinë e këtij misioni për politikën papale në Ballkan.
Teksti Origjinal (Latinisht) i Lejës së Misionit (1351):
“Super quibusdam negotiis statum et iura Romanae Ecclesiae in regnis Rassie, Albanie et Sclavonie ac alia circumadiacentibus partibus respicientibus… quod non paucae Ecclesiae Latinorum ac alii loci ecclesiastici et bona mobilia et immobilia… per Dusanum, ipsum et alios occuparentur, et eadem bona ad ritus Graecorum transferrentur, et Latinis Clericis et aliis Christi fidelibus in ipsis locis libertas cultus negetur.”
Përkthimi Përmbledhës:
“Mbi disa çështje që i përkasin statusit dhe të drejtave të Kishës Romake në mbretëritë e Rashës, Shqipërisë dhe Sllavonisë dhe në pjesët e tjera përreth… se jo pak Kisha të Latinëve dhe vende të tjera kishtare… u uzurpuan nga Dušani, vetë ai dhe të tjerë, dhe të njëjtat prona u transferuan në rite të Grekëve (Ortodokse), dhe klerikëve Latinë dhe besimtarëve të tjerë të Krishtit në ato vende u mohohet liria e kultit.”
Ky tekst burimor dëshmon:
Kishat Latine kishin prezencë të konsiderueshme në Albanie (Shqipëri) dhe në Rassie (Rashë, që përfshinte Kosovën e sotme si qendër). Ka ndodhur një uzurpim (occuparentur) masiv i pronave (Ecclesiae Latinorum). Pronat u transferuan në rite Ortodokse (ritus Graecorum), duke vërtetuar tezën e konvertimit të objekteve kulturore.
Vazhdimi i Misionit dhe Rezistenca
Edhe në vitet pasardhëse (p.sh. 1354), korrespondenca papale konfirmon vazhdimin e misionit dhe rezistencën e Dushanit. Papa shkoi aq larg sa t’i dërgonte letra inkurajuese klerikëve që punonin në terren (si Johannes Bovini de Astulso dhe Johannes de Vico Antibarensis diocesis), të cilët punuan për tre vjet (që nga fillimi i këtij misioni) “legationis ad regem Rassie usque in hodiernum diem” (në legacion te mbreti i Rashës deri në ditën e sotme). Kjo dëshmon për një përpjekje të vazhdueshme papale për të reformuar dhe rikthyer juridiksionet e sekuestruara.
Argumentet për Rrënjët Autoktone Shqiptare
Kishat dhe manastiret, të cilat në shekullin XIV ishin nën juridiksionin latin, i shërbenin një popullsie që ishte ose Katolike (Latine) ose e krishterë e ritit Latin dhe me identitet të trashëguar Dardan/Arbëror. Në studimet e tyre, historianët dhe albanologët si Shaban Demiraj dhe Eqrem Çabej kanë argumentuar fuqishëm për autoktoninë dhe vazhdimësinë e popullsisë shqiptare në këto vise, duke e parë praninë e Kishës Latine si një pasqyrim të elementit autokton.
Dëshmitë shkencore dhe studimore, veçanërisht teksti konkret i letrave të Papës Klementi VI nga mesi i shekullit XIV, tregojnë qartë për një uzurpim dhe zhvendosje të pronësisë kishtare në Kosovën e sotme. Manastiret dhe kishat e Dardanisë, duke iu referuar burimeve papale, ishin objekte të Kishës Latine, pronë shpirtërore dhe arkitektonike që i shërbente popullatës së atij juridiksioni. Ky diskutim historik, i bazuar në shkëmbimet origjinale diplomatike të kohës, sfidon narrativën e përkatësisë ekskluzive serbe dhe risjell në vëmendje tezën e rrënjëve autohtone shqiptare të kësaj trashëgimie, e cila u transformua pas konsolidimit të pushtetit të Perandorisë së Dushanit.
Referenca
- Regestum Clementis VI. (Vol. X). Vatikani: Roma. (Për letrën Super quibusdam të 29 Shtatorit 1351 dhe letërkëmbimet e viteve 1346–1354, që përmendin uzurpimin e Ecclesiae Latinorum në regnis Rassie, Albanie et Sclavonie).
- Regnum Albaniae, the Papal Curia, and the Western Visions of a Borderline Nobility, E. Lala 2008
