Në mesin e shekullit XIX, në Romë, frati minorit Francesco Rossi nga Montalto Ligure botoi një vepër të rrallë: Vocabolario Italiano–Epirotico con Tavola Sinottica (1866). Që në titull, ky tekst mbart një kuptim që sot, përtej vlerës gjuhësore, ngre një tezë historike të madhe: termi “Epirotico” përkufizon gjuhën shqipe. Rossi, si misionar apostolik që kishte jetuar mes popullsive shqiptare të asaj që quhej atëherë “Turchia Europea”, shënonte qartë se idioma e asaj treve, e cila shtrihej nga Adriatiku në Jon, ishte ajo e popullit të quajtur “Shcipetari”, pra shqiptarëve.
Në parathënien e tij “Il compilatore a chi legge”, Rossi shkruan se kjo popullsi, e cila banon “në pjesën e Europës Turke, fushat e së cilës derdhen në Adriatik dhe në Jon”, është ajo që quhet Albania. Ai shpreh keqardhje që gjuha e saj nuk studiohet dhe se “as nuk kujdesen ta thellojnë apo njohin mirë”. Për misionarin italian, kjo gjuhë është një pasuri e lënë pas dore nga dijetarët evropianë, ndonëse ajo përfaqëson një trashëgimi të lashtë të kulturës epirote. Rossi pohon se qëllimi i tij ishte “të ndihmojë për ta bërë këtë gjuhë të kuptueshme nga e gjithë Europa”, duke treguar qartë se Epirotishtja dhe Shqipja ishin sinonime në konceptin e tij shkencor.
Epirotët si shqiptarë autoktonë
Evidenca historike e lidhjes së shqiptarëve me Epirin është shumë më e hershme. Autorë klasikë si Straboni (Gjeografia, VII, 7) e përmendin Epirin si një territor të banuar nga fise ilire e epirote, ndër të cilët më i njohuri është ai i Molossëve, fis që Homeri e vendos si aleat të Trojës dhe që kishte në krye Akilin dhe Pirron, figura që mbajnë një vend të veçantë në mitologjinë shqiptare si shenja të lashtësisë së tyre. Historianë të tjerë, si Nicholas Hammond në veprën Epirus: The Geography, the Ancient Remains, the History and Topography of Epirus and Adjacent Areas (1967), e përkufizojnë Epirin si një hapësirë të përzier iliro-epirote, ku gjuha dhe tradita ishin më afër Ilirisë sesa Greqisë së lashtë.
Edhe Johann Georg von Hahn, diplomati dhe albanologu austriak, në veprën e tij madhore Albanesische Studien (1854), i referohet banorëve të Epirit si “shqiptarë të lashtë”, duke theksuar se “dialekti epirotik” ishte pjesë e së njëjtës trung gjuhësor me shqipen e sotme. Kjo e përforcon idenë se termi “Epirotic” i përdorur nga Rossi nuk ishte një shpikje letrare, por një terminologji etnografike dhe shkencore e kohës, që pasqyronte realitetin e popullsisë shqiptare në ato troje.
“Vorio Epiri”: një konstrukt politik i vonshëm
Pretendimet e Greqisë moderne për “Vorio Epirin” janë fryt i një doktrine politike të quajtur Megali Idea – një ideologji e shekullit XIX që synonte ribashkimin e të gjitha tokave që dikur ishin pjesë e botës bizantine nën një shtet të vetëm grek. Siç thekson historiani Paschalis Kitromilides në studimin “The Enlightenment and the Intellectual Foundations of Modern Greek Nationalism” (Harvard University Press, 2013), kjo doktrinë kishte për qëllim “grekizimin” e popullsive të përziera në Ballkan, shpesh në kurriz të kombeve që kishin kulturë, gjuhë dhe identitet të ndryshëm.
Në këtë kontekst, “Vorio Epiri” nuk është një term historik i lashtësisë, por një krijim gjeopolitik i fillimit të shekullit XX, i përdorur pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë (1912) për të justifikuar pretendimet territoriale greke mbi jugun shqiptar. Ndryshe nga kjo tezë, dokumentet perëndimore të kohës, përfshirë raportet e Konferencës së Ambasadorëve në Londër (1913), e njihnin qartë kufirin jugor të Shqipërisë dhe popullsinë shqiptare si autoktone në Çamëri, Gjirokastër dhe Korçë.
Rëndësia shkencore e veprës së Rossi-t
Fakti që Rossi e quan fjalorin e tij Italiano–Epirotico sic bëri dikur Frang Bardhi më 1635, është dëshmi e qartë e perceptimit bashkëkohor të shekullit XIX se Epirotishtja është shqipja. Në atë kohë, nuk ekzistonte asnjë dyshim mbi këtë lidhje etnolinguistike. Për më tepër, Rossi thekson se “kjo është gjuha e një populli që, ndonëse i përçarë në zakone dhe dialekte, ruan të njëjtën rrënjë dhe shpirt”, duke na dhënë një portret të gjallë të shqiptarëve të jugut si pasardhës të drejtpërdrejtë të epirotëve.
Ky fakt bie ndesh me mitologjinë e krijuar më vonë nga historiografia greke nacionaliste, e cila tentoi të përvetësonte Epirin e lashtë si pjesë të “botës helene”, megjithëse autorë antikë si Tukididi, Plutarku dhe Polibi i veçonin epirotët nga helenet, duke i quajtur barbarë (në kuptimin e “jo-helenë”).
Vepra e Francesco Rossi-t nuk është thjesht një fjalor i rrallë, por një dëshmi historike e identitetit shqiptar të Epirit. Ajo paraqet një moment të çmuar kur studiuesit evropianë e njihnin qartë lidhjen midis gjuhës shqipe dhe traditës epirote. Sot, në një kohë kur retorikat politike përpiqen të risjellin fantazmat e “Vorio Epirit”, ky tekst i vitit 1866 mbetet një monument i së vërtetës shkencore dhe kulturore:
Epirotët ishin dhe janë shqiptarë. Gjuha e tyre është shqipe. Përgatiti Elis Buba/ usalbanianmediagroup.com
