Vepra “Rusia dhe krijimi i “Greqisë moderne”, parë në kontekstin kombëtar shqiptar
Në historinë e ndërtimit të shteteve moderne të Ballkanit, Greqia përbën një rast unik ku diplomacia, feja dhe mitologjia u bashkuan për të krijuar një identitet kombëtar që nuk buronte domosdoshmërisht nga realiteti etnik i kohës, por nga një projekt politik me mbështetje ndërkombëtare, sidomos nga Rusia cariste. Këtë proces e analizon gjerësisht Lucien J. Frary në librin e tij Russia and the Making of Modern Greek Identity, 1821–1844 (Oxford University Press, 2015), ku argumenton se ndërtimi i “Greqisë moderne” ishte po aq një projekt rus sa një lëvizje lokale kombëtare.
1. Nga Odessa në Peloponez: Rusia dhe Filiki Eteria
Në fillim të shekullit XIX, qyteti portual Odessa ishte një qendër e rëndësishme e diasporës ortodokse ballkanike, nën mbrojtjen e Perandorisë Ruse. Pikërisht aty u themelua më 1814 Filiki Eteria (Shoqëria e Miqve) — një organizatë sekrete e frymëzuar nga masoneria, që kishte për mision ngritjen e një revolucioni të përgjithshëm ortodoks kundër Perandorisë Osmane.
Siç thekson Douglas Dakin në veprën e tij klasike The Greek Struggle for Independence 1821–1833 (University of California Press, 1973), Eteria përfshinte një përzierje figurash greke, vllehe, rumune dhe shqiptare, me qëllim të përbashkët: çlirimin nga osmanët dhe krijimin e një shteti të krishterë në Ballkan. Por, për Rusinë, ky projekt kishte një objektiv më të gjerë: zgjerimin e ndikimit të saj në Mesdhe dhe krijimin e një protektorati ortodoks që do t’i shërbente interesave të saj gjeopolitike.
Frary e interpreton këtë si një formë “inxhinierie identitare” të sponsorizuar nga diplomacia ruse: përmes mbështetjes morale, fetare dhe diplomatike, Rusia promovoi krijimin e një shteti që do të shërbente si urë ndërmjet Lindjes Ortodokse dhe Evropës Perëndimore, duke e paraqitur si “ringjallje të Greqisë së lashtë”.
2. Krijimi i një miti kombëtar: nga arvanitët tek “grekët e rinj”
Në praktikë, shumë prej heronjve të revolucionit të 1821 nuk ishin helenë etnikë. Studiues si Arben Llalla (Arvanites — The Founders of Modern Greece, 2014) dhe John Petropoulos (Harvard University Press) theksojnë se pjesa më e madhe e luftëtarëve në Peloponez dhe Atikë ishin Arvanitë — shqiptarë ortodoksë të vendosur në Greqinë e sotme që prej Mesjetës. Figura si Marko Boçari, Andreas Miaoulis, Odise Andruco dhe Laskarina Bubulina ishin me origjinë shqiptare dhe flisnin shqip në jetën e përditshme. Ndërsa i madhi Aristidh Kola ka shkuar edhe më tej, duke hedhur poshtë tezën e indoevropianizmit, dhe këmbëngul, duke u mbeshtetur në fakte se gjuha rrënje nga e cila kane rrjedhur të tjerat është pellazgjishtja, gjuha e popullit qe themeloi shume qytetërime. (Gjuha e perëndive, 1989) Kola këmbëngul tek autoktonia arbërore në trojet e Greqisë së sotme, duke u shprehur tërthorazi se që ta vërtetosh që je një grek, mjafton ta vërtetosh se je arvanitas.” (Aristidh P. Kola “Besa” Nr.24, f.163, dhjetor 1992, Athinë).
Megjithatë, pas shpalljes së pavarësisë dhe krijimit të shtetit grek më 1830, politika e brendshme u drejtua kah homogjenizimi kulturor. Siç vëren Roderick Beaton në përmbledhjen The Greek Revolution of 1821: A Global Event (Edinburgh University Press, 2021), elitat e reja intelektuale dhe klerikale përpunuan një identitet të ri kombëtar të ndërtuar mbi mitin e vijimësisë direkte nga Greqia e lashtë. Në këtë proces, elementet shqiptare, vllehe, sllave dhe osmane u shtynë në periferi ose u asimiluan nën etiketën “greke”.
3. Fustanella si simbol i përvetësuar
Një shembull konkret i këtij procesi është fustanella, veshja e bardhë plisore që sot konsiderohet “kostum kombëtar grek”. Në fakt, burime etnografike dhe udhëtarë të huaj si William Martin Leake dhe Lord Byron dëshmojnë se kjo veshje ishte tipike e zonave shqiptare të Epirit, Akarnanisë dhe Moreas, të banuara nga arvanitë dhe shqiptarë myslimanë e ortodoksë.
Etnografja L. Welters, në studimin e saj mbi kostumet ballkanike (The Festive Costume: Fustanella and Identity, 2007), e përshkruan qartë si “veshje shqiptare e shekujve XVIII–XIX, e përvetësuar më pas nga Greqia si simbol shtetëror”.
Pas 1830, fustanella u institucionalizua në uniformën e Evzonëve, rojeve ceremoniale të mbretit Otto, të ardhur nga Bavaria, dhe u shpall “veshje kombëtare greke”. Në këtë mënyrë, një simbol i kulturës shqiptare u transformua në emblemë të shtetit grek — një akt i përvetësimit simbolik që pasqyronte edhe procesin e gjerë të greqizimit kulturor.
4. Greqizimi i arvanitëve dhe mohimi i gjuhës shqipe
Nga mesi i shekullit XIX, qeveritë e para greke nën ndikimin e Rusisë dhe Kishës Ortodokse u përpoqën të shkruajnë historinë e kombit në përputhje me modelin e helenizmit klasik. Në këtë kontekst, gjuha shqipe dhe kultura arvanitase u konsideruan pengesë për identitetin shtetëror. U ndaluan tekstet fetare në shqip, u greqizuan toponimet dhe brezat e rinj u edukuan me bindjen se ishin pasardhës të drejtpërdrejtë të Leonidasit dhe Perikliut.
Ky proces përfshiu, siç vëren Frary, një “zhvendosje të kujtesës kolektive” — mekanizëm përmes të cilit Rusia dhe kisha e Kostandinopojës ndihmuan në formimin e një identiteti të ri të bazuar në ortodoksi, jo në etnicitet. Shqiptarët ortodoksë u “shpallën” grekë, ndërsa myslimanët shqiptarë u shtynë jashtë kufijve të shtetit të ri.
5. Nga ideja pan-ortodokse në nacionalizëm shtetëror
Në thelb, siç argumenton Frary, projekti rus për Greqinë ishte pjesë e një strategjie të madhe gjeopolitike për të krijuar një rrjet shtetesh ortodokse nën ndikimin e saj — një ide që më vonë do të materializohej me krijimin e Serbisë, Bullgarisë dhe Rumanisë. Por Greqia ishte “eksperimenti i parë”: një shtet që duhej të mishëronte qytetërimin perëndimor në pamje, por që në thelb i shërbente interesave të Lindjes Ortodokse.
Ky dualizëm — perëndimor në retorikë, lindor në ndikim — mbetet tipar i historisë së Greqisë moderne deri më sot.
6. Përfundime: historia si konstrukt dhe përgjegjësia ndaj së vërtetës
Rishikimi i këtyre burimeve nxjerr në pah një të vërtetë të pakëndshme: shteti grek nuk u ndërtua mbi një realitet të lashtë të pandërprerë, por mbi një mit të fabrikuar politikisht, ku kontributi shqiptar u fshi për t’i dhënë identitetit grek një pamje “të pastër helene”.
Kjo nuk do të thotë se Greqia nuk kishte elemente helene, por se procesi i ndërtimit të kombit — si në shumë shtete të tjera — u shoqërua me përvetësim, manipulim dhe përjashtim kulturor.
Në fund të fundit, siç shkruan Frary (fq. 287):
“The making of modern Greek identity was not merely a local achievement; it was a diplomatic and ideological construct in which Russia played a decisive, though often concealed, role.”
Shqip: “Krijimi i identitetit modern grek nuk ishte thjesht një arritje lokale; ishte një konstruksion diplomatik dhe ideologjik në të cilin Rusia luajti një rol vendimtar, megjithëse shpesh të fshehur.” / Përgatiti Elis Buba/ usalbanianmediagroup.com
________________________________________
Referenca të përdorura
• Lucien J. Frary, Russia and the Making of Modern Greek Identity, 1821–1844. Oxford University Press, 2015.
• Douglas Dakin, The Greek Struggle for Independence 1821–1833. University of California Press, 1973.
• Roderick Beaton (ed.), The Greek Revolution of 1821: A Global Event. Edinburgh University Press, 2021.
• Arben Llalla, Arvanites – The Founders of Modern Greece. 2014.
• L. Welters, The Festive Costume: Fustanella and Identity. 2007.
• William Martin Leake, Travels in Northern Greece. London, 1835.
• John A. Petropoulos, Politics and Statecraft in the Kingdom of Greece 1833–1843. Harvard University Press, 1968.
• Aristidh P. Kola “Besa” Nr.24, f.163, dhjetor 1992, Athinë
• Aristidh P. Kola “Gjuha e perëndive” ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΘΕΩΝ – dhjetor 1989, Athinë
by Lucien J. Frary (Author)
