Përkthimi është një hapësirë e pafund diturie për njerëzimin. Nëpërmjet tij kalojnë idetë, kulturat dhe letërsia e popujve. Pikërisht në këtë botë të ndërlikuar të fjalës së përkthyer spikat një nga figurat më të ndritura të kulturës shqiptare – Jusuf Vrioni, i cili i mbijetoi terrorit komunist për të mbetur ura që lidhi letërsinë shqipe me botën frankofone.
Arrestimi dhe dënimi si “spiun francez”
I lindur më 16 mars 1916 në një familje të shquar beratase, i shkolluar në Paris e Romë për drejtësi, Vrioni kishte perspektivën e një intelektuali evropian. Por në Shqipërinë e pas Luftës, rrugët e tij u ndërprenë brutalisht.
Më 13 shtator 1947 ai u arrestua me akuzën si “anëtar i organizatës tradhtare Social-Demokrate dhe agjent i spiunazhit francez”. Pas një hetuesie shkatërruese mbi një vit, Gjykata Ushtarake e dënoi më 8 korrik 1950 me 15 vite burg dhe punë të detyruar. Burgun e kreu kryesisht në Burrel, si dhe në punët e detyruara të Maliqit.
Liria e cunguar dhe puna si përkthyes
Pas lirimit, Vrioni u internua në Fier. Në vitin 1960 iu mundësua të punonte si përkthyes në Tiranë, në shtëpinë botuese “8 Nëntori”. Aty përktheu në frëngjisht veprat e Ismail Kadaresë, Enver Hoxhës dhe literaturën propagandistike të regjimit dhe të tjera vepra të njohura të letërsisë botërore.
Përmes tij, letërsia e Kadaresë arriti në Paris dhe botën frankofone, duke u bërë njohur për kritikën e huaj, ndërkohë që vetë Vrioni mbetej i survejuar.
27 vite nën përndjekjen e Sigurimit
Nga 1964 deri në 1991, Jusuf Vrioni u ndoq pa ndërprerje nga Sigurimi i Shtetit, në përpunim 2/A dhe 2/B. Raportet e dosjes e etiketonin si “element feudal, zogist dhe me lidhje me të huajt”. Në rrethin e tij mbaheshin nën kontroll mbi 17 persona të tjerë.
Kundër gjyqeve të komunizmit
Në dokumente del qartë se Vrioni kishte shprehur rezerva për Gjyqin Special ndaj “kriminelëve të luftës”, duke e cilësuar si inkompetent dhe arbitrar. Ai kritikonte mungesën e lirisë së shtypit dhe faktin se “njerëzit merren në qafë për një fjalë goje, sepse nga torturat të gjithë e japin një deklaratë”. “Demokracia e vërtetë – shprehej Vrioni – nuk vendoset me burgje dhe me vrasje.”
Mbijetesa në diktaturë, nderimi pas
Jusuf Vrioni u ndoq deri në rënien e regjimit. Dosja e tij e përpunimit (nr. 1452) u deklasifikua nga AIDSSH më 21 janar 2019 dhe sot është e hapur për studiuesit dhe qytetarët.
Nga qelitë e Burrelit te përkthimet që hapën dritaren e letërsisë shqipe në botë, Vrioni mbetet shembull i një njeriu që edhe pse i gjymtuar nga diktatura, i dha Shqipërisë një pasuri kulturore të pavdekshme.
Pas rënies së diktaturës, Jusuf Vrioni u angazhua në shoqërinë civile dhe për një periudhë shërbeu si kryetar i Komitetit të Helsinkit për të Drejtat e Njeriut. Kriza e vitit 1997 e detyroi të largohej sërish drejt Parisit. Në vitin 1998 u emërua Ambasador i Shqipërisë pranë UNESCO-s dhe u dekorua nga Franca me urdhrin “Chevalier de la Légion d’Honneur”, nderim që dikur i ishte dhënë edhe të atit, Iljaz Bej Vrionit.
Ai ndërroi jetë në maj 2001 në Paris, gjatë shërbimit diplomatik. Pas vdekjes, u shpall “Qytetar Nderi” i Beratit (2001). Në vitin 2006 u krijua Çmimi “Jusuf Vrioni” nga Ministria e Kulturës, ndërsa më 2017 iu akordua dekorata “Nderi i Kombit”.
Ndër përkthimet e tij nga shqipja në frëngjisht spikasin veprat e Ismail Kadaresë: Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur, Ura me tri harqe dhe Dimri i madh. /autoriteti/
