Kodikët, si dorëshkrime të hershme, kanë një vlerë të shumëfishtë: historike, gjuhësore, artistike dhe shpirtërore. Të shkruar me dorë në pergamenë ose vellum, ata ruajnë tekstet e shenjta dhe veprat klasike të antikitetit, duke shërbyer si ura që lidhin botën e lashtë me Mesjetën dhe më tej. Përveç përmbajtjes, ata janë dëshmi të zhvillimit të artit të shkrimit, të iluminurës dhe të traditave liturgjike të shekujve, duke u bërë pasuri të çmuara jo vetëm për historinë kombëtare, por edhe për trashëgiminë e qytetërimit evropian.
Kodiku i Beratit, ndër më të njohurit në Shqipëri, është një nga dorëshkrimet më të vjetër të Ungjijve në gjuhën greke, i datuar në shekujt VI dhe IX pas Krishtit. Ai ruhet në Arkivin Qendror Shtetëror dhe njihet për rëndësinë e tij të jashtëzakonshme, si për përmbajtjen biblike, ashtu edhe për stilin paleografik. Në vitin 2005, UNESCO e përfshiu Kodikun e Beratit në programin “Kujtesa e Botës”, duke e njohur si një dëshmi të rrallë të trashëgimisë shkrimore universale dhe si pjesë të identitetit kulturor shqiptar me vlerë ndërkombëtare.
Grekët e sotëm nuk mund ta lexojnë helenishten e kodikëve dhe konkretisht të kodikut të Beratit
Greqishtja e kodikëve të hershëm, përfshirë Kodikun e Beratit, është shkruar në greqishten e vjetër biblike (kryesisht në variantin e Koinës së Shenjtë), me një paleografi dhe ortografi që ndryshon dukshëm nga greqishtja e sotme. Për një lexues modern grek, që nuk ka arsim klasik apo teologjik, leximi i këtyre dorëshkrimeve është i vështirë, në disa raste edhe i pamundur. Arsyeja qëndron te:
Ndryshimi i gjuhës: Greqishtja moderne dallon shumë nga Koina dhe akoma më tepër nga greqishtja e shek. VI–IX, si në fjalor, gramatikë, ashtu edhe në strukturë sintaksore.
Stili paleografik: Shkrimi i dorës (unciale, minuskule e hershme) është i huaj për syrin e lexuesit të sotëm, kërkon trajnim në paleografi bizantine.
Elementet liturgjike dhe simbolike: Shumë shkurtime, simbole dhe formula të përdorura në kodikë janë të pakuptueshme pa dije të posaçme.
Megjithatë, studiuesit grekë të filologjisë klasike, bizantologjisë dhe teologjisë e lexojnë dhe e interpretojnë këtë gjuhë pa problem, sepse për ta greqishtja e vjetër është ende një traditë e gjallë akademike. Pra, mund të themi se një qytetar i zakonshëm grek sot nuk e lexon dot Kodikun e Beratit, ndërsa dikush i specializuar për vite me rradhë po. Njëjtë si dikush që meson një gjuhë të huaj.
Dallimet mes gjuhës Koiné dhe greqishtes moderne
Koine (shek. IV p.K. – shek. IV e.s.) ishte një formë e helenishtes së përbashkët, e përhapur pas Aleksandrit të Madh. Ishte më e thjeshtë se helenishtja klasike, por ende një gjuhë me morfologji të pasur (rasat gramatikore, përdorimi i infinitivit, sistemi kompleks i foljes). Është gjuha e Septuagintës (përkthimit të Dhjatës së Vjetër) dhe e Dhjatës së Re.
Greqishtja bizantine (shek. V–XV) ruan bazën e Koine-së, por fillon të thjeshtohet më tej, duke humbur forma klasike dhe duke afruar elementë të gjuhës së folur. Kodikët, përfshirë ata të Beratit, zakonisht janë në këtë gjuhë liturgjike, ende larg greqishtes së sotme.
Greqishtja moderne (pas shek. XIX) është më e thjeshtëzuar, sidomos në morfologji e sintaksë: sistemi i rasave është reduktuar, infinitivi është zhdukur, është forcuar përdorimi i formave analitike dhe fjalori ka marrë shtresime nga turqishtja, italianishtja e frëngjishtja.
Pas shek. VI greqishtja biblike e kodikëve nuk ishte më gjuha e folur natyrshëm nga populli, por një gjuhë që mërmëritej dhe kuptohej vetëm nëpërmjet shkollimit, manastireve dhe studimit të qëllimshëm. Ky realitet e afron shumë me latinishten mesjetare në Perëndim: një gjuhë e “vdekur” për masat, por e gjallë në duart e klerit, studiuesve dhe elitës.
Teza e sajesës së greqishtes moderne si vazhdim i Bizantit
Kjo lidhet me ndërtimin e identitetit kombëtar grek në shek. XIX, gjatë dhe pas Revolucionit të 1821. Elitat e kohës donin të krijonin një “lidhje të pandërprerë” mes Greqisë së lashtë, Bizantit dhe shtetit kombëtar modern, duke e paraqitur gjuhën si një vijimësi të drejtëpërdrejtë. Në realitet, gjuha e popullit kishte ndryshuar thellësisht. Kjo është arsyeja pse lindi “çështja e gjuhës” (diglossia mes katharevousa – një gjuhë artificiale, “e pastruar” për të imituar antikitetin – dhe dhimotikí, greqishtja popullore).
Disa autorë ndërkombëtarë që kanë trajtuar këtë çështje:
Anthony Kaldellis (bizantinolog amerikan): thekson se “bizantinët e quanin veten romë” dhe se identiteti i tyre nuk ishte “grek” në kuptimin modern; lidhja Bizant–Greqi është një konstrukt i vonë.
Peter Mackridge (Language and National Identity in Greece, 1766–1976, 2009): një nga studimet më të rëndësishme mbi krijimin artificial të gjuhës standarde greke dhe mitin e vijimësisë gjuhësore.
Paschalis Kitromilides (historian i mendimit politik grek): ka treguar se romantizmi evropian dhe filhelenizmi ndikuan në shpikjen e kësaj “lidhjeje të përjetshme” mes Greqisë së lashtë dhe shtetit modern.
Roderick Beaton (An Introduction to Modern Greek Literature): vë në dukje se greqishtja moderne është një gjuhë e re, e standardizuar në shek. XIX, jo një vazhdim i padiskutueshëm i greqishtes së vjetër. Përgatiti Elis Buba/usalbanianmediagroup.com
“Pamjet me siper paraqesin një pullë postare shqiptare të vitit 1996, kushtuar një ‘Kodiku Shqiptar’ të shekullit VI pas Krishtit.
Pullën e zbukuron një paraqitje e hollësishme e një kodiku të lashtë, me gjasë një vepër fetare ose një dorëshkrim i ilustruar.
Shënimi ‘85 Lekë’ tregon vlerën nominale të pullës në monedhën shqiptare, Lek.
‘Shqipëria’ është emri i vendit tonë në gjuhën shqipe, si shteti emetues i pullës.
Emrat ‘P. Sheqeri’ dhe ‘A. Matsoukis S.A.’ i përkasin, autorit të dizajnit të pullës dhe kompanisë së shtypshkronjës.”
